فرض کنید می‌خواهیم کالایی را که هنوز در اختیار نداریم و یا فرایند تولید آن به اتمام نرسیده را بفروشیم، یا پیش‌بینی می‌کنیم که قیمت کالایی در آینده کاهش یا افزایش می‌یابد. در اینجا می‌توانیم از قرارداد آتی استفاده کنیم. قراردادهای آتی یکی از قراردادهای پرکاربرد و یکی از ابزارهای کاهش ریسک است که معاملات آن از سال ۱۳۸۷ در بورس کالای ایران افتتاح شده است. در این قراردادها طرفین معامله موظف می‌شوند که مقدار مشخصی از کالای دارای کیفیت معینی را در تاریخ اعلام شده معامله کنند. در ادامه به مزیت‌ها و اصطلاحات پرکاربرد و نیز شرایط معاملات قراردادهای آتی می‌پردازیم.
فلسفه معاملات آتی چیست؟
از سال‌های بسیار دور معاملات قرارداد آتی در بازارهای دنیا در حال انجام است و فلسفه وجودی قرارداد آتی ایجاد ابزاری جهت مدیریت ریسک تغییرات قیمت برای فعالین بازار است. ما در برابر این قرارداد متعهد می‌شویم که یک دارایی پایه مشخص با قیمت مشخص و در مکان تعیین شده کالای دارای کیفیت مشخص را بخریم یا بفروشیم.
به‌عنوان‌مثال شخصی در قالب قرارداد بورس کالای ایران متعهد می‌شود ۱۰۰ کیلوگرم پسته‌‌‌ی دارای کیفیت تعیین شدهای را در تاریخ تعیین شدهای خریداری کرده یا به فروش برساند.
مزیت قرارداد آتی چیست؟
ماهیت وجودی قراردادهای آتی کاهش ریسک ناشی از تغییرات قیمت است. این ابزار مدیریت ریسک به ما کمک میکند تا اگر پیش‌بینی برای تغییر قیمت‌ها داریم نه‌تنها از این تغییرات ضرر نکرده، بلکه منافعی نیز به دست آوریم و این امکان را برای هر دو طرف قرارداد فراهم میکند تا بتوانند برای آینده‌‌‌ی کسب‌وکار یا سرمایهگذاری خود برنامه‌‌‌ریزی مطلوب‌‌‌تری داشته باشند. برای مثال فرض کنید شخصی پیش‌بینی میکند که در آینده قیمت پسته افزایش خواهد یافت. او می‌تواند پسته را خریداری کرده و انبار کند و پس از مدتی که در نظر دارد آن را به فروش برساند. اما راه دیگر آن است که از قرارداد آتی استفاده کند. او با این قرارداد متعهد می‌شود چند ماه آینده پسته را خریداری نماید و بدین ترتیب تغییرات پسته در این چند ماه برای وی تفاوتی ندارد. زیرا با قیمت متعهد شده از قبل قراردادی برای آن منعقد کرده است.
یکی دیگر از مزیت‌های بازار آتی دوطرفه بودن این بازار است. در بازار آتی دارنده موقعیت تعهدی فروش در صورت کاهش قیمت‌ها و دارنده موقعیت تعهدی خرید در صورت افزایش قیمت‌ها سود خواهند کرد. همچنین امکان بهره‌‌‌گیری از ضریب اهرمی نیز در این بازار فراهم است و بسته به شرایط سرمایهگذاران میتوانند از آن استفاده نمایند.
تضمین قرارداد آتی
سازمان بورس، برای آنکه این قرارداد انجام شود و طرفین معامله طبق قراردادشان عمل کنند تضمینی ایجاد کرده است. به این تضمین، حساب عملیاتی می‌گویند. حساب عملیاتی یا حساب در اختیار، حسابی است که به نام مشتری افتتاح می‌شود و برداشت از حساب تنها در اختیار بورس است. بورس بانک‌های مشخصی را تعریف کرده و شخص پس از واریز وجه در حساب می‌تواند معامله را انجام دهد. در صورت عمل به تعهدات مندرج در قراردادهای آتی سرانجام این وجه در اختیار معامله‌‌‌کنندگان قرارداد آتی قرار خواهد گرفت.
تسویه روزانه قرارداد آتی چیست؟
اگر بخواهیم یک تعریف ساده از تسویه روزانه قراردادهای آتی ارائه دهیم، جابه‌جایی وجه بین حساب‌های عملیاتی مشتریان در پایان هر روز معاملاتی، متناسب با تغییرات قیمت به‌منظور جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد را تسویه روزانه قرارداد آتی می‌گوییم. این وجه از محل تضمینی که نزد حساب بانکی عملیاتی شخص هست، تأمین می‌گردد. در پایان هر روز معاملاتی باتوجه‌به قرارداد بسته شده و میانگین قیمت معاملات آن روز، قیمتی تحت عنوان قیمت تسویه روزانه تعریف می‌شود. قیمت تسویه روزانه قیمتی است که جهت تسویه روزانه قرارداد آتی توسط سازمان بورس محاسبه و اعلام می‌گردد. این قیمت میانگین وزنی قیمت درصدی از آخرین معاملات انجام شده در آن روز است.
• اخطار وجه تضمین
در صورت کاهش موجودی حساب عملیاتی به کمتر از ۷۰ درصد وجه تضمین اعلام شده، مشتری اخطاریه افزایش وجه تضمین دریافت خواهد کرد. در صورت دریافت اخطاریه افزایش وجه تضمین مشتری می‌بایست موجودی حساب خود را تا میزان وجه تضمین اعلام شده افزایش دهد یا نسبت به کاهش موقعیت‌های تعهدی خود اقدام نماید.
• بستن موقعیت خرید یا اخذ موقعیت معکوس
کارگزاری به‌صورت لحظه‌ای و بر اساس قیمت تسویه لحظه‌ای، تضمین مشتری را چک میکند و در صورت عدم وجود موجودی کافی در حساب عملیاتی، می‌تواند اخطاریه افزایش وجه تضمین را صادر نماید. درصورتی‌که حساب شارژ نشود باید موقعیت باز خود را ببندد. بستن موقعیت خرید (اخذ موقعیت معکوس) به حالتی گفته می‌شود که مشتری می‌بایست یک سفارش فروش در همان نماد ارسال نماید و در صورت انجام معامله، موقعیت خرید وی بسته خواهد شد.
سررسید قرارداد آتی
هنگامی‌که سررسید قرارداد آتی فرامی‌رسد درصورتی‌که شخص موقعیت تعهدی فروش داشته باشد باید به میزان اندازه قراردادهای خود، مالک گواهی سپرده همان کالای تعیین شده در قرارداد باشد و درصورتی‌که شخص دارای موقعیت تعهدی خرید باشد، باید به میزان ارزش روز قراردادهای خود در حساب عملیاتی موجودی کافی داشته باشد.
نکول در قرارداد آتی چیست؟
همان‌طور که گفتیم، شخص در روز سررسید قرارداد باید مالک گواهی سپرده کالا یا دارای موجودی عملیاتی باشد. اگر موجودی حساب عملیاتی شخص کافی نباشد یا گواهی‌های سپرده کالا خریداری نشده باشد یا کالا را به انبار تحویل نداده باشد و گواهی سپرده دریافت نکرده باشد، این به معنای نکول شخص است.
نکول به معنای عدم انجام تعهدات مشخص شده در قرارداد توسط هر یک از طرفین قرارداد است. اگر شخصی در قرارداد خویش نکول کند طبق قوانین باید خسارت پرداخت کند و علاوه بر پرداخت خسارت باید تسویه روزانه همان روز را نیز پرداخت نماید. همچنین دو سر کارمزد معاملات نیز بر عهده وی خواهد بود.
آربیتراژ در قرارداد آتی
به خریدوفروش هم‌زمان در دو بازار برای بهره‌گرفتن از تفاوت قیمت بین دو بازار به‌منظور کسب سود آربیتراژ گفته می‌شود. آربیتراژ گران با بررسی قیمت محصولی در بازار و اضافه‌کردن قیمت فرصت پول و انبارداری بررسی می‌کنند که آیا این محصول در معاملات آتی قیمت بالاتری دارد یا خیر. در صورت تفاوت قیمت میتوانند آن را به‌عنوان سود شناسایی کنند.
آیا برای معاملات آتی به کد معاملاتی مخصوص نیاز داریم؟
برای انجام این معاملات نیاز به کد معاملاتی وجود دارد. بازار مشتقه و بازار بورس کالای ایران دارای کد مخصوص به خود است. کد معاملات مشتقه در بورس کالا با کد سهام‌داری متفاوت بوده و جهت دریافت این کد باید به کارگزاری‌های دارای مجوز فعالیت در این بازار مراجعه نمایید. برای مشاهده لیست کارگزاری‌های مجاز می‌توانید به سایت بورس کالای ایران به آدرس www.ime.co.ir مراجعه نموده و پس از احراز هویت و دریافت مدارک شما کد معاملاتی خود را دریافت نمایید.
در همین هنگام به یک بانک مرتبط با کارگزاری و بورس کالایتان مراجعه کرده و یک حساب عملیاتی افتتاح می‌کنید که اجازه برداشت از آن ندارید.
جمع‌بندی
در این نوشتار با مزیت‌های قراردادهای آتی آشنا شدیم. قراردادهای آتی برای افرادی که می‌خواهند ریسک ناشی از تغییرات قیمت را کم کنند و یا پیش‌بینی خوبی از تغییرات قیمت کالایی در آینده را دارند بسیار کاربردی است. سازمان بورس کالای ایران نیز شرایط خوبی را برای طرفین معامله فراهم نموده تا سرمایهگذاران و نیز صاحبان کالا بتوانند در شرایط سالم و تحت نظارت اقدام به معامله نمایند.
