بازار پول و بازار سرمایه چیست؟
بازار پول به محلی برای تبادل پول و دارایی‌های مالی نزدیک به پول گفته می‌شود که اوراق آن سررسید کوتاه‌تری از یک سال دارند. این بازار در واقع به‌عنوان مرکزی برای معاملات کم‌ریسک با نقدشوندگی بالا شناخته می‌شود. هدف اصلی فعالیت‌ها در این بازار، تأمین نقدینگی سریع برای افراد و شرکت‌هاست.
به‌طور کلی، بازارهای مالی را می‌توان به دو دسته‌ی اصلی تقسیم کرد: بازار پول و بازار سرمایه. در بازار سرمایه، ابزارهای مالی با سررسید بیش از یک سال معامله می‌شوند، در‌حالی‌که بازار پول به معاملات با سررسید کمتر از یک سال اختصاص دارد. این بازار به‌صورت عمده به معاملات اوراق بدهی کوتاه‌مدت و کلان می‌پردازد.
واحدهای اقتصادی (مثل شرکت‌ها) به بازار پول نیاز دارند، چون زمانی که باید پول خرج کنند (مثل زمان پرداخت حقوق یا خرید مواد اولیه) همیشه با زمانی که پول دریافت می‌کنند (مثل زمان دریافت پول از مشتریان) هماهنگ نیست. به عبارت دیگر، ممکن است قبل از اینکه درآمدی به دست بیاورند، نیاز به پرداخت هزینه‌هایی داشته باشند. حتی اگر شرکت‌ها بخواهند بدون استفاده از وام‌ها یا بازار پول و با پول خودشان این دوره‌ها را مدیریت کنند، باز هم این کار برایشان هزینه دارد. مثلاً اگر بخواهند پول نقد خود را نگه دارند تا برای پرداخت‌های بعدی استفاده کنند، نمی‌توانند آن پول را در جای دیگری سرمایه‌گذاری کنند و از سود آن بهره‌مند شوند. به همین دلیل، بنگاه‌ها سعی دارند حداقل منابع را برای تأمین هزینه‌های روزانه خود نگه دارند و به همین منظور از ترکیبی از نقدینگی و ابزارهای مالی با ریسک و هزینه‌ی اندک استفاده می‌کنند.
بازار پول یک ساختار سازمان‌یافته ندارد و به مکان فیزیکی خاصی اطلاق نمی‌شود. این بازار شامل بانک‌ها، مؤسسات اعتباری و دیگر نهادهایی است که به مبادله‌ی ابزارهای مالی می‌پردازند. شرکت‌کنندگان در بازار پول، دارای مازاد نقدینگی‌اند و به‌عنوان پس‌اندازکننده، منابع مالی کوتاه‌مدت را در اختیار واحدهای اقتصادی نیازمند قرار می‌دهند. در نتیجه، این بازار نقش حیاتی در تأمین نقدینگی و سرمایه در گردش برای واحدهای اقتصادی ایفا می‌کند.
اکنون که با مفهوم بازار پول آشنا شدیم و دریافتیم که money market چیست، وقت آن رسیده است که با مفاهیم دیگری که ممکن است در مسیر آشنایی بیشتر با این بازار با آن‌ها مواجه شویم، آشنا شویم. به‌ویژه، شناخت مفاهیمی مانند «اوراق تجاری» و «بازار سهام یا بورس» به ما کمک خواهد کرد تا درک بهتری از ساختارهای مالی و ابزارهای موجود در این حوزه داشته باشیم.
ابزارهای بازار پول چیست؟
ابزارهای بازار پول به مجموعه‌ای از ابزارهای مالی اطلاق می‌شود که برای تأمین نیازهای مالی کوتاه‌مدت به‌کار‌می‌روند. این ابزارها عموماً دارای سررسید کمتر از یک سال و نرخ بهره‌ی پایین‌تری هستند. از جمله مهم‌ترین این ابزارها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. اسناد خزانه
اسناد خزانه، که به‌عنوان “اخزا” شناخته می‌شوند، اوراق بهادار کوتاه‌مدتی هستند که توسط دولت منتشر می‌شوند و یکی از ابزارهای موجود در بازار پول است. این اسناد به‌دلیل ریسک نکول نزدیک به صفر، گزینه‌ای بدون ریسک (risk-free) برای سرمایه‌گذاران به حساب می‌آیند، اگرچه بازدهی آن‌ها غالباً کمتر از سایر دارایی‌هاست.
سررسید این اوراق معمولاً سه ماه، شش ماه و یک سال است و به‌صورت تنزیل‌شده (مبلغی کمتر از ارزش اسمی) فروخته می‌شوند. در تاریخ سررسید، دارندگان مبلغ اسمی را دریافت می‌کنند. این اسناد عمدتاً توسط مؤسسات مالی خریداری می‌شوند، اما اشخاص حقیقی نیز می‌توانند از مزایای آن‌ها بهره‌مند شوند، به‌ویژه در صندوق‌های سرمایه‌گذاری با درآمد ثابت.
با وجود ظاهر پرریسک بازار سرمایه، طراحی صندوق‌های مبتنی بر اوراق درآمد ثابت، ریسک را برای سرمایه‌گذاران کاهش داده است. همچنین، سرمایه‌گذاران می‌توانند با جست‌وجو در سامانه‌های معاملاتی، نماد “اخزا” را یافته و این اوراق را مانند سهام خرید‌و فروش کنند.
۲. اوراق تجاری
چنانچه نمی‌دانید اوراق تجاری چیست باید بگوئیم، این اوراق به‌عنوان ابزارهای بدهی کوتاه‌مدت شناخته می‌شوند که شرکت‌های خصوصی برای تأمین نقدینگی اقدام به انتشار آن‌ها می‌کنند. سررسید این اوراق کمتر از ۲۷۰ روز است و معمولاً توسط شرکت‌های مالی و غیرمالی منتشر می‌شوند. با این حال، یکی از معایب این اوراق، نبود پشتوانه برای آن‌هاست که باعث می‌شود ریسک بیشتری نسبت‌به اسناد خزانه داشته باشند.
اوراق تجاری به دو دسته تقسیم می‌شوند:
۱. شرکت‌های بزرگ: اوراقی که به‌طور مستقیم به خریداران فروخته می‌شوند و معمولاً نرخ بهره پایین‌تری دارند.
۲. شرکت‌های کوچکتر: اوراقی که از طریق کارگزاران عرضه می‌شوند و به دلیل ریسک بیشتر نرخ بهره بالاتری دارند.
انتشار اوراق تجاری معمولاً توسط یک فروشنده خاص انجام می‌شود که مسئول بازخرید آن‌ها نیز هست. مزیت این اوراق برای صادرکنندگان، هزینه کمتر آن‌ها نسبت به استقراض از بانک‌ها است و همچنین بازده بالاتر این اوراق نسبت به اسناد خزانه، جذابیت آن‌ها را افزایش می‌دهد.
۳. گواهی پذیرش بانکی
گواهی پذیرش بانکی (BA) یکی از ابزارهای معتبر در بازار پول است که به حواله یا برات با مدت معین اشاره دارد. در این فرآیند، یک شرکت تجاری حواله‌ای به نفع بانک صادر کرده و پس از تأیید بانک، گواهی به مشتری ارائه می‌شود. در زمان مقرر، بانک دستور پرداخت مبلغ مشخص شده را صادر می‌کند، مشروط بر اینکه شرایط پرداخت محقق شده باشد.
این مورد از ابزارهای بازار پول، به‌ویژه برای تسهیل مبادلات بین‌المللی طراحی شده است. به‌عنوان‌مثال، در معاملاتی که فروشنده و خریدار نیاز به اطمینان از واریز وجه دارند، گواهی پذیرش می‌تواند راه‌حلی مؤثر باشد. در این صورت، خریدار حواله‌ای به بانک صادر می‌کند که نشان می‌دهد در تاریخ مشخصی، پس از ترخیص کالا، وجه به حساب فروشنده پرداخت خواهد شد. تأیید این گواهی توسط بانک، ریسک معاملات بین‌المللی را به حداقل می‌رساند.
گواهی‌های پذیرش بانکی قابل‌انتقال بوده و می‌توانند در بازار ثانویه مورد تنزیل قرار گیرند. اگرچه بیشتر در معاملات بین‌المللی کاربرد دارند، اما در داخل کشور نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. این ابزار به بانک‌ها این امکان را می‌دهد که بدون استفاده از ظرفیت‌های اعتباری خود، به نیازهای مالی مشتریان پاسخ دهند و از بازار ثانویه بهره‌مند شوند.
۴. گواهی سپرده
گواهی سپرده (CDs) اسنادی مالی هستند که توسط مؤسسات مالی، به‌ویژه بانک‌ها، در ازای واریز مبلغ مشخصی به مشتریان ارائه می‌شوند. این گواهی‌ها نشان‌دهنده‌ی مالکیت فرد بر مبلغ اصلی و بهره‌های آینده هستند و معمولاً شامل تاریخ سررسید و نرخ بهره مشخصی هستند.
این نوع اوراق به دو دسته تقسیم می‌شوند:
• قابل معامله: امکان فروش آن‌ها در بازار ثانویه قبل از تاریخ سررسید وجود دارد و نقدشوندگی بالایی دارند.
• غیرقابل معامله: نمی‌توان آن‌ها را در بازار خرید‌و فروش کرد، اما با پرداخت جریمه‌ای مشخص می‌توان سپرده را برداشت.
مدت زمان سررسید گواهی‌های سپرده معمولاً از هفت روز تا کمتر از یک سال است و نرخ بهره به طول مدت سررسید وابسته است؛ هرچه سررسید طولانی‌تر باشد، نرخ بهره بیشتر خواهد بود.
گواهی‌ها به دو گروه بزرگ (با ارزش اسمی بالای یک میلیون دلار) و کوچک (با ارزش اسمی کمتر) تقسیم می‌شوند. همچنین، گواهی‌های سپرده ارزی به دو دسته‌ی بانکی و یورو تقسیم می‌شوند. این ابزارها به‌دلیل ساختار متنوع و انعطاف‌پذیری خود، به ابزارهای کلیدی در تأمین مالی بانک‌ها و سرمایه‌گذاران تبدیل شده‌اند.
۵. قرارداد بازخرید
این قراردادها از ابزارهای تأمین مالی کوتاه‌مدت بهشمارمیآیند و به مشتریان اجازه می‌دهند تا اوراق را به‌صورت موقت خریداری کنند و در زمان معین با قیمت مشخص بازخرید شوند. این ابزارها در بازار وام‌دهی یک شبه معامله می‌شوند و به تسهیل فرآیندهای مالی کمک می‌کنند.
نهادهای بازار پول کدامند؟
نهادهای بازار پول به‌عنوان واسطه‌های مالی، پیوند میان خریداران و صادرکنندگان اوراق بهادار در این بازار را فراهم می‌کنند. این نهادها شامل موارد زیر هستند:
• بانک مرکزی
بانک مرکزی مسئولیت نظارت و کنترل بر نظام پولی را برعهده دارد. این نهاد با تنظیم عرضه پول و اعتبار، از طریق ایجاد زیرساخت‌های لازم، تأثیر قابل‌توجهی بر سیستم مالی دارد. نرخ بهره به‌عنوان یکی از ابزارهای کلیدی سیاست‌های پولی، تأثیر زیادی بر عرضه‌ی پول دارد و تغییرات آن می‌تواند به‌طور مستقیم بر فعالیت‌های اقتصادی اثر بگذارد. عملیات بازار باز نیز از دیگر ابزارهای بانک مرکزی در مدیریت عرضه پول است.
• بانک‌های تجاری
بانک‌های تجاری نقش حیاتی در سیستم بانکی کشور ایفا می‌کنند و عمده‌ی فعالیت‌های مربوط به انتشار، بازخرید و تسویه‌ی اوراق بازار پول از طریق این بانک‌ها انجام می‌شود. آن‌ها به‌عنوان پل ارتباطی میان سپرده‌گذاران و وام‌گیرندگان عمل می‌کنند.
• واسطه‌های مالی غیربانکی
این واسطه‌ها نیز در بازار پول فعال هستند و وجوه کوتاه‌مدت را به وام‌گیرندگان ارائه می‌دهند و شامل مؤسسات اعتباری و شرکت‌های مالی می‌شوند که در کنار بانک‌های تجاری، به تأمین مالی نیازهای مختلف کمک می‌کنند.
به‌علاوه، شرکت‌های تجاری، نهادهای دولتی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و کارگزاران نیز در بازار پول نقش مهمی ایفا می‌کنند.
مزایا و معایب بازار پول
بازار پول نیز مانند سایر بازارها، دارای مزایا و معایب خاص خود است که در ادامه به آن‌ها پرداخته خواهد شد.
مزایای بازار پول:
• نقدشوندگی بالا: در بازار پول، اوراق بهادار با سررسید کمتر از یک سال معامله می‌شوند که به هدف سرمایه‌گذاری‌های کوتاه‌مدت طراحی شده‌اند. این ویژگی موجب می‌شود که نقدشوندگی این اوراق به طور قابل‌ملاحظه‌ای بالا باشد.
• ریسک پایین نکول: ریسک نکول، به عدم‌‍‌توانایی در پرداخت بدهی‌ها اشاره دارد. در بازار پول، بیشتر اوراق به نوعی تضمین شده‌اند و ریسک نکول برای اوراقی مانند اوراق خزانه نزدیک به صفر است و به این معناست که این بازار با ریسک کمی همراه است.
• ارزش اسمی بالا: اوراق در بازار پول دارای ارزش اسمی بالایی هستند که این ویژگی آن‌ها را از بازار سرمایه متمایز می‌کند. سرمایه‌گذاران اصلی در این بازار، شامل شرکت‌های سرمایه‌گذاری و مدیریت دارایی هستند که می‌توانند با خرید صندوق‌های سرمایه‌گذاری از بازدهی اوراق درآمد ثابت بهره‌مند شوند.
معایب بازار پول:
• بازدهی پایین‌تر نسبت‌به سایر بازارها: رابطه مستقیم میان ریسک و بازدهی وجود دارد، به این معنا که با افزایش ریسک، انتظار بازدهی بالاتری نیز می‌رود. با‌توجه‌به ریسک بسیار پایین نکول در بازار پول، بازدهی این بازار در مقایسه با گزینه‌های دیگر سرمایه‌گذاری کمتر است. به‌عنوان‌مثال، بازدهی اوراق خزانه معمولاً به‌عنوان بازدهی بدون ریسک در نظر گرفته می‌شود.
• ریسک سرمایه‌گذاری مجدد: این ریسک زمانی بروز می‌کند که مدت‌زمان موردنظر سرمایه‌گذار بیشتر از سررسید اوراق خریداری‌شده باشد. به این ترتیب، هنگام پایان سررسید، سرمایه‌گذار ممکن است ناگزیر به سرمایه‌گذاری در اوراقی با بازدهی متفاوت شود که این خود می‌تواند نوساناتی را به‌همراه داشته باشد.
تفاوت بازار پول و سرمایه چیست؟
بازار سرمایه و بازار پول به‌عنوان دو بخش اصلی نظام مالی، دارای ویژگی‌ها و ابزارهای متفاوتی هستند که در اینجا به مقایسه آن‌ها می‌پردازیم. تفاوت بازار پول و سرمایه به شرح زیر است:
• زمان سررسید:
یکی از بارزترین موارد تفاوت بازار پول و سرمایه، در زمان سررسید ابزارهای هر بازار است. در بازار پول، اوراق به سررسید کمتر از یک سال اختصاص دارد که این موضوع به نقدشوندگی بالا منجر می‌شود. در مقابل، بازار سرمایه شامل ابزارهایی با سررسید بیش از یک سال است.
• ابزارهای مالی:
ابزارهای استفاده‌شده در این دو بازار نیز کاملاً متفاوت‌اند. در بازار پول از سپرده‌های بانکی، حواله‌ها و اسناد خزانه به‌عنوان ابزار اصلی بهره گرفته می‌شود. در‌حالی‌که در بازار سرمایه، اوراق بهادار مانند سهام عادی و ممتاز، اوراق قرضه و اوراق مشارکت معامله می‌شوند. بنابراین، در بازار پول سرمایه‌گذار تنها بر روی اصل و سود سپرده‌های خود مالکیت دارد، در‌حالی‌که در بازار سرمایه، علاوه‌بر اوراق بدهی، اوراق مالکیتی نیز وجود دارد که به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد تا در مالکیت شرکت‌ها سهیم شوند.
• محل تمرکز:
بازار سرمایه، به‌ویژه در کشور ما، بیشتر به‌عنوان بازاری برای تبادل سهام و اوراق مالکیتی شناخته می‌شود. این تفاوت‌ها نشان می‌دهند که هر بازار چه نوع نیازهایی را پوشش می‌دهد و به چه شیوه‌ای سرمایه‌گذاران را جذب می‌کند.
هدف از بازار پول چیست؟
بازار پول به‌منظور تأمین مالی بخش‌هایی از اقتصاد که نیازمند نقدینگی هستند، راه‌اندازی شده است. این بازار به تسهیل وام‌دهی در بازه‌های زمانی کوتاه‌مدت، از چند روز تا یک سال، می‌پردازد. یکی از ویژگی‌های کلیدی این بازار، ریسک بسیار پایین آن است که به تبع، بازده مورد انتظار کمتری را نیز به‌همراه دارد.
همچون سایر بازارها، بازار پول از نهادها و ارکان مختلفی تشکیل شده و شامل ابزارهایی است که شناخت آن‌ها به درک بهتر این بازار کمک می‌کند. در سطح جهانی، ابزارهای متنوعی مانند گواهی سپرده، اوراق تجاری، گواهی‌های پذیرش بانکی و اسناد خزانه وجود دارد. با این حال در ایران، استفاده از تمامی این ابزارها مرسوم نیست.
بازارهای مالی نقش کلیدی در تأمین منابع مالی برای کسب‌وکارها و دولت‌ها دارند. این بازارها با ایجاد بستری برای تبادل سرمایه و نقدینگی، از طریق انتشار سهام، اوراق قرضه و سایر ابزارهای مالی، جریان سرمایه را در اقتصاد تسهیل می‌کنند. بازارهای مالی با تأمین مالی پروژه‌ها و کسب‌وکارها به رشد اقتصادی، ایجاد شغل و افزایش درآمدها کمک کرده و رفاه عمومی را بهبود می‌بخشند.
بازار پول و سرمایه در اقتصاد کشور، به‌عنوان منبع تأمین مالی برای پروژه‌های مختلف عمل می‌کنند. بازار پول امکان تأمین مالی کوتاه‌مدت را برای کسب‌وکارها و دولت‌ها فراهم می‌کند، در‌حالی‌که بازار سرمایه به تأمین مالی بلندمدت از طریق انتشار سهام و اوراق قرضه کمک می‌کند. این بازارها نقش مهمی در جذب سرمایه و تخصیص بهینه آن دارند و به رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال کمک می‌کنند.
بازار پولی بخشی از بازارهای مالی است که در آن ابزارهای کوتاه‌مدت با سررسید زیر یک سال، مانند اوراق قرضه کوتاه‌مدت و سپرده‌های بانکی معامله می‌شود. در مقابل، بازار سرمایه به معاملات اوراق بهادار بلندمدت، مانند سهام و اوراق قرضه با سررسید بلندتر می‌پردازد. بازار پولی به تأمین نقدینگی سریع و کم‌ریسک کمک می‌کند، در‌حالی‌که بازار سرمایه برای سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت و سودآور طراحی شده است.
