مقدمه
تنوع ابزارهای مالی اسلامی در بازار سرمایه کشور امکان سرمایه‌گذاری و کسب سود از راه‌های متنوع را برای فعالان این بازار و عموم مردم فراهم کرده است. قرارداد مساقات یکی از انواع صکوک در بازار سرمایه‌ی ایران است. طبق قراردادهای مساقات یک شخص یا موسسه باغی را به منظور رسیدگی در اختیار باغبان قرار می‌دهد و در نهایت طرفین در عواید ناشی از آن شریک خواهند بود. اوراق مساقات که بر اساس همین قرارداد منتشر می‌شود می‌تواند در بازاری سالم، یک ابزار مناسب برای حفظ سرمایه در زمان تورم باشد و در عین حال به سودآوری و توسعه باغداری کشور منجر شود. آشنایی با این نوع از اوراق یک فرصت ویژه در اختیار سهام‌داران ریسک‌پذیر قرار می‌دهد تا به کسب سود در بازار سرمایه بپردازند.
مساقات را بیشتر بشناسیم
مساقات در لغت به معنی آبیاری و سیراب کردن است. اما در بازار سرمایه از عقد مساقات برای قراردادی استفاده می‌کنند که در آن یکی از طرفین باغی را در اختیار دیگری (عامل) قرار می‌دهد. عامل یا باغبان با انجام فعالیت‌های باغداری محصول را به ثمر می‌نشاند و در نهایت این محصول بین دو طرف بر اساس عقد مساقات تقسیم می‌شود. اوراق مساقات نیز اوراق بهاداری هستند که بر پایه قرارداد مساقات عرضه می‌شوند. ناشر این اوراق با جمع‌آوری وجوه متقاضیان باغ‌های ثمرده و قابل بهره‌برداری را خریداری کرده و به وکالت از خریداران این اوراق، باغ را به باغبان می‌سپارد تا از باغ نگهداری کرده و به فعالیت‌های باغداری بپردازد. در نهایت محصولات به دست آمده بین مالک اوراق، ناشر و باغبان تقسیم می‌شود.
بنابراین اوراق مساقات سند مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر باغات خریداری شده است. ماهیت و نحوه عملکرد این اوراق بدین صورت است که ابتدا یک نهاد مالی فعال در حوزه کشاورزی با انجام مطالعات و تحقیقات، باغات مناسب سرمایه‌گذاری را پیدا کرده و اقدام به آماده‌سازی باغ می‌کند تا به باغبان تحویل دهد. این نکته نیز حائز اهمیت است که اوراق مساقات منحصر به باغداری است و شامل انواع باغ‌های میوه، حتی درخت‌هایی که از گل با برگ آن‌ها استفاده می‌شود، خواهد شد. سود این اوراق نیز به هزینه‌های تولید محصول، قیمت محصول در بازار، میزان تولید و تغییرات قیمتی باغات بستگی دارد. بنابراین میزان دقیق سود حاصله در پایان سال مالی مشخص می‌شود.
مساقات خاص و عام
اوراق مساقات به دو نوع تقسیم می‌شوند که به تشریح آن‌ها می‌پردازیم.
اوراق مساقات خاص:
برای انتشار اوراق مساقات خاص به این صورت عمل می‌شود که ابتدا موسسه‌ای باغات خاصی را بررسی کرده و تمام ابعاد را می‌سنجد، سپس با واگذاری اوراق از طریق بانک، وجوه جمع‌آوری‌شده را صرف خرید و تجهیز باغ مورد نظر می‌کند.
اوراق مساقات عام با سررسید یا بدون سررسید:
این اوراق بدین صورت منتشر می‌شوند که ابتدا مؤسسه طبق یک سررسید (یا بدون تعیین سررسید) معین قرارداد را تنظیم کرده و اقدام به انتشار اوراق می‌کند. سپس با وجوه جمع‌آوری شده باغها خریداری کرده و آماده می‌کند. حال برای رعایت سررسید اوراق، باغها را به زمین‌های کوچک تقسیم کرده و هر زمین را به صورت قرارداد مساقات عادی یا مساقات به شرط تملیک به باغداران متفاوت واگذار می‌کند.
اوراق مساقات عام از نظر عملیاتی و همچنین حقوقی شبیه اوراق مساقات خاص است با این تفاوت که این اوراق برای یک مورد مشخص نیست بلکه منتشرکننده اوراق به صورت پیوسته تا سررسید اوراق با استفاده از منابع مالی سرمایه‌گذاران به امر شناسایی زمین‌های زراعی و آماده‌سازی و واگذاری آن‌ها به قرارداد مساقات عادی یا به شرط تملیک اقدام می‌کند.
استقبال از مساقات در بازار سرمایه
اوراق مساقات دارای بازار ثانویه است. یعنی دارندگان اوراق می‌توانند اوراق را نگه دارند و در پایان سال مالی سود آن را دریافت کند و همچنین اگر به وجه نقد نیاز داشت می‌تواند اوراق را در بازار سرمایه بفروش برسانند. قیمت اوراق به فاکتورهای متعددی بستگی دارد. به دلیل این‌که اوراق مساقات نشان‌دهنده مالکیت مشاع بر یک باغ است، مضاف بر سود سالیانه تقریبی که در نظر گرفته می‌شود، عواید ناشی از تغییرات قیمت خود باغ نیز موثر است. قیمت باغات همانند بسیاری از دارایی‌های دیگر در دوران تورم افزایش خواهد یافت و بدین ترتیب قیمت اوراق مساقات نیز با تورم رشد می‌کند. از طرف دیگر هر چه به سررسید پرداخت سود و یا انتهای سال مالی نزدیک می‌شویم، قیمت این اوراق افزایش می‌یابد.
دورهی سررسید این اوراق باید بازهای باشد که در آن امکان برداشت محصول مدنظر وجود داشته باشد. به‌طور مثال اگر دورهی برداشت محصولی فصل تابستان است، بازهی اوراق نمی‌تواند از پاییز تا بهار باشد.
اوراق مساقات در بازار سرمایه ایران بسیار مورد توجه قرار گرفته است و بسیاری از فعالان این بازار به معامله این اوراق اشتیاق نشان داده‌اند. یکی از ابزارهایی که در زمان تورم می‌تواند تا حدودی ارزش واقعی پول سهام‌داران را حفظ کند اوراق مساقات است. از طرف دیگر قابلیت نقدشوندگی بالای این اوراق نسبت به اوراق سهام شرکت‌های بورسی جذابیت خاصی برای فعالان بازار ایجاد می‌کند. البته بازده اوراق مساقات ثابت نیست و در پایان دوره مالی بر اساس میزان محصول تولید شده، قیمت فروش محصولات و … مشخص می‌شود. این نوع از صکوک می‌تواند گزینه مناسبی برای فعالان بازار سرمایه باشد.
مساقات از قراردادهای اسلامی مورد تأیید بازار سرمایه کشور است. اما در مسیر رونق معاملات این اوراق در کشور موانعی وجود دارد. یکی از موانع آشنایی عموم جامعه با انواع صکوک و در کل ابزارهای مختلف بازار سرمایه است. همین امر باعث می‌شود تا بسیاری از فعالان تازه وارد بازار سرمایه فقط به سمت سهام شرکت‌های نامدار سوق پیدا کنند و از دیگر ابزارهای مالی بی‌خبر باشند. کمبود موسسه‌های مربوط به قرارداد‌ها و اوراق مساقات نیز تنوع و سرعت انتشار این اوراق را کاهش می‌دهد. مانع دیگر توسعه‌ی این ابزار پایین بودن نرخ بازدهی بخش کشاورزی نسبت به دیگر بخش‌های اقتصادی مانند صنعت یا بخش خدمات در کشور است. می‌توان گفت رونق‌گرفتن بازار مساقات به رونق کشاورزی و بالعکس، رونق‌گرفتن بخش کشاورزی می‌تواند به توسعه بازار اوراق مساقات منجر شود. در واقع می‌توان قراردادهای مساقات را یک ابزار تأمین مالی مهم و تأثیرگذار برای بخش کشاورزی در نظر گرفت.
تفاوت مزارعه و مساقات
قرارداد مزارعه و مساقات در عین شباهتهایی که با یکدیگر دارند دارای تفاوت‌های ماهوی نیز هستند. در قرارداد مساقات، ملک درنظر گرفته شده به نوعی آمادهی بهره‌برداری است و این قرارداد شامل مراحل کاشت نمی‌شود. در حالیکه در قرارداد مزارعه شرایط بدین شکل نیست. از سوی دیگر قراردادهای مساقات بیشتر شامل محصولات باغداری می‌شود؛ به عبارت بهتر محصولاتی که میوه دارند و درختان باغها موضوع قرارداد قرار میگیرند. محصولاتی مانند گندم، جو و سایر محصولات به دست آمده از مزرعه‌ها زیرمجموعهی قراردادهای مزارعه خواهند بود. شاید بتوان با اندکی اغماض قراردادهای مساقات را نسبت به مزارعه برای کشاورزی‌ها و باغداری‌های بلندمدتتر دانست.
جمع‌بندی پیرامون مساقات
آشنایی با انواع اوراق در بازار سرمایه به افزایش احتمال و میزان سودآوری فعالان بازار سرمایه منجر خواهد شد. در این مقاله در رابطه با ماهیت و نحوه اجرای قراردادهای مساقات و همچنین امکان سودآوری اوراق مساقات توضیحاتی ارائه شد. اگر با مطالعه و تحقیق و داشتن آگاهی نسبی به این اوراق بتوانید اوراق مناسب را خریداری کنید سود‌هایی بالاتر از نرخ تورم و همچنین بالاتر از سهام برخی از شرکت‌های بورسی نصیبتان خواهد شد.
