مقدمه
در دهه‌های اخیر، با توسعه روزافزون صنعت انرژی و نیاز روزبه‌روز بیشتر به منابع انرژی در جهان، مدیریت و تجارت انرژی به یکی از موضوعات اساسی در اقتصاد جهانی تبدیل شده است. ایران نیز به‌عنوان یکی از کشورهای تولیدکننده و صادرکننده انرژی، نیاز داشته است تا یک بازار شفاف و مدرن برای تجارت انرژی ایجاد کند. به منظور تحقق این هدف، بورس انرژی ایران تأسیس شد. در این مقاله، به بررسی مفهوم و عملکرد بورس انرژی ایران پرداخته و تأثیرات آن بر صنعت انرژی و اقتصاد کشور مورد بررسی قرار می‌دهیم.
بورس انرژی چیست؟
بورس انرژی ایران یک بازار انرژی است که در سال ۱۳۹۱ تأسیس شد. هدف اصلی این بازار ایجاد شفافیت در معاملات انرژی، بهبود قیمت‌گذاری، و تسهیل تجارت انرژی در ایران بود. این بازار به شرکت‌ها و افراد امکان می‌دهد تا به عنوان خریدار یا فروشنده انرژی در زمینه‌های مختلف فعالیت کنند. از محصولات معامله‌ای در بورس انرژی ایران می‌توان به نفت، گاز طبیعی، برق، سوخت‌های مایع، و محصولات مرتبط با انرژی اشاره کرد.
مطلب پیشنهادی: بازار پایه فرابورس چیست؟
انواع بازار در بورس انرژی ایران
بورس انرژی ایران دو بازار فیزیکی و مشتقه دارد و ویژگی‌های این دو بازار با هم تفاوت‌هایی دارد. تفاوت اساسی دو بازار در این است که در بازار فیزیکی کالاها معامله می‌شوند و در بازار مشتقه اوراق مبتنی بر کالا مورد معامله قرار می‌گیرد.
افراد مجاز به خرید از بازارهای بورس انرژی
پیرامون افرادی که مجاز به معامله در بازار داخلی هستند هم باید بگوییم که چه در زمینه برق و چه در زمینه فیزیکی اشخاص حقوقی می‌توانند با دریافت کد، از این بازارها خرید کنند و همچنین در بازار بین‌الملل نیز اشخاص حقوقی و اشخاص حقیقی با شرایطی خاص می‌توانند از این بازار خرید کنند.
عرضه‌کنندگان عمده در بورس انرژی ایران
در این بازار، عرضه‌کنندگان اصلی عبارت‌اند از:
- شرکت‌های نفتی:شرکت‌های نفتی در ایران، از جمله شرکت ملی نفت ایران (NIOC)، عمده عرضه‌کنندگان نفت خام و مشتقات نفتی در بورس انرژی ایران هستند. این شرکت‌ها معاملات نفت خام، بنزین، گازوئیل، فرآورده‌های پتروشیمیایی و دیگر محصولات نفتی را در این بازار انجام می‌دهند.
- شرکت‌های گازی:شرکت‌های گازی مانند شرکت ملی گاز ایران (NIGC) عمدتاً معاملات گاز طبیعی را در بورس انرژی ایران انجام می‌دهند. این شرکت‌ها گاز طبیعی را به‌عنوان یک منبع انرژی اصلی در این بازار عرضه می‌کنند.
- شرکت‌های تولیدکننده برق:شرکت‌های تولیدکننده برق معاملات برق را در این بازار انجام می‌دهند. آن‌ها برق تولیدی خود را به عرضه‌کنندگان برق دیگر یا به شبکه برق ملی عرضه می‌کنند.
- توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان:شرکت‌های توزیع‌کننده برق و گاز، و همچنین بسیاری از مصرف‌کنندگان بزرگ، در بورس انرژی ایران فعالیت معاملاتی دارند. آن‌ها برق و گاز طبیعی را خریداری و فروش می‌کنند.
- سایر شرکت‌ها و مؤسسات:در این بازار، معامله‌گرانی از جمله شرکت‌های خصوصی، سرمایه‌گذاران، بانک‌ها و مؤسسات مالی نیز فعالیت می‌کنند و معاملات مختلفی از جمله معاملات مشتقه (معاملات فیچر و آپشن) را در زمینه انرژی انجام می‌دهند.
نحوه دریافت کد معاملاتی
اشخاص حقوقی ایرانی که پروانه بهره‌برداری مرتبط دارند مجاز به خرید از بازار فیزیکی داخلی (به جز برق) هستند. اما این شرط به‌تنهایی کافی نیست و لازم است این افراد کد معاملاتی در حوزه بورس انرژی دریافت کنند.
اشخاص حقیقی و حقوقی خارجی نیز می‌توانند از رینگ بین‌الملل بازار فیزیکی بورس انرژی خرید کنند.
فرایند معاملات در بازار بورس انرژی
فرایند معاملات در بازار بورس انرژی بسته به نوع معاملات متفاوت است. در بازار برق معاملات در صورت شارژشدن توزیع برق‌ها و عرضه نیروگاه‌ها هر روز در یک‌زمان مشخص به‌صورت حراج چند قیمتی صورت خواهد گرفت. درحالی‌که انجام معاملات در بازار فیزیکی بورس انرژی ساعت مشخصی ندارد و شرایط هر روز در شرح عرضه مشخص خواهد شد. فرایند معامله در دو بازار مذکور به‌اختصار آمده است:
فرایند معاملات در بازار فیزیکی در بورس انرژی
- واریز ۱۰ درصد ارزش معامله موردنظر به‌حساب سپرده‌گذاری با کد شناسه کارگزاری قبل از انجام معامله برای خریداران
- واریز مابقی وجه معامله به همراه وجه مالیات بر ارزش‌افزوده جهت تسویه
- واریز وجه کالای معامله شده به‌حساب عرضه‌کننده پس از کسر هزینه‌ها توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی و تسویه وجوه
- تحویل کالا توسط عرضه‌کننده به خریداران در موعد مقرر
فرایند معاملات در بازار برق بورس انرژی
- ارسال سفارش با تکمیل فرم خرید برای خریدار و فرم فروش برای فروشنده قبل از ساعت ۹:۳۰ تا ۱۰:۰۰
- ورود سفارش‌ها به سیستم معاملات توسط کارگزار در مرحله پیش گشایش ۹:۳۰ تا ۱۰:۰۰
- اعمال تغییرات حجمی و قیمتی در طول ساعات معاملات ۱۰ تا ۱۲
فرایند تسویه در بازارهای بورس انرژی
فرایند تسویه معاملات در بازار فیزیکی بورس انرژی
- تسویه نقدی: در این روش مبلغ قرارداد ظرف مهلت تسویه به‌صورت نقدی توسط کارگزار خریدار به‌حساب تسویه واریز می‌شود.
- تسویه خارج از پایاپای: در این روش ظرف مهلت تسویه، سند تسویه خارج از پایاپای طبق فرمت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی به تأیید فروشنده و کارگزار فروشنده رسیده و به همراه سایر مستندات لازم توسط کارگزار خریدار به اتاق پایاپای ارائه می‌شود.
- تسویه با تضمین: تسویه‌ای که با ضمانت‌نامة بانکی یا از طریق گشایش اعتبار اسنادی انجام می‌شود و صرفاً در خصوص معاملات نسیه است.
فرایند تسویه معاملات در بازار برق بورس انرژی
-
- سپرده‌گذاری مرکزی هنگام انعقاد قرارداد، وجه را از کارگزار خریدار دریافت و به کارگزار فروشنده حداکثر تا T+3 (یعنی حداکثر تا ۳ روز بعد از روز معامله) انتقال می‌دهد.
- در پایان روز معاملاتی در صورتی که معاملات انجام شود، گزارشی از معاملات آماده و به فروشنده یا خریدار تحویل داده می‌شود.
مطلب پیشنهادی: نحوه خرید و فروش در بورس کالا چگونه است؟
نقش بورس انرژی ایران در اقتصاد
بورس انرژی ایران نقش مهمی در اقتصاد کشور ایفا می‌کند:
-
-
- تنظیم قیمت‌ها:بورس انرژی ایران به شرکت‌ها و تولیدکنندگان انرژی امکان می‌دهد قیمت‌های خود را بر اساس عرضه و تقاضا و شرایط بازار تعیین کنند. این امر به بهبود شفافیت و تعادل در قیمت‌ها کمک می‌کند.
- افزایش انعطاف‌پذیری:با ایجاد محیطی برای معامله انرژی، این بازار به شرکت‌ها و مصرف‌کنندگان انرژی امکان می‌دهد تا به تنوع در منابع و میزان تأمین انرژی دست یابند.
- تضمین تأمین انرژی:از طریق این بازار، تأمین انرژی به کشور تضمین می‌شود. این بازار به شرکت‌ها واحدی مطمئن برای تأمین انرژی فراهم می‌کند.
- توسعه فناوری و نوآوری:معاملات انرژی در بورس انرژی می‌تواند توسعه فناوری‌های جدید در صنعت انرژی را تشویق کند و نوآوری‌های مرتبط باانرژی را ترویج دهد.
- تأمین درآمد دولت:دولت از طریق مالیات‌گیری و درآمدزایی از معاملات انرژی در بورس انرژی ایران می‌تواند منابع مالی جدیدی کسب کند که می‌تواند برای توسعه سایر بخش‌های اقتصادی کاربرد داشته باشد.
-
جمع‌بندی
بورس انرژی ایران به‌عنوان یک ابزار مهم برای مدیریت تجارت و تأمین انرژی در ایران عمل می‌کند. این بازار به شفافیت بیشتر و تنوع در تجارت انرژی کمک می‌کند و امکان تأمین انرژی به کشور را تضمین می‌کند. این ابزار همچنین به ایران امکان می‌دهد تا در بازار جهانی انرژی نقش مهم‌تری ایفا کند و برای توسعه پایدار صنعت انرژی در ایران کمک می‌کند. باتوجه‌به اهمیت انرژی در توسعه اقتصادی کشور، بورس انرژی ایران از اهمیت بسیاری برخوردار است و نقش بزرگی در توسعه صنعت انرژی و اقتصاد کشور دارد.
