ابزارهای نوین مالی در جهت تسهیل فرایندهای سرمایهگذاری و حتی در برخی از موارد امکانپذیر کردن این امر با سطوح پایینی از سرمایه، کمکهای قابلتوجهی را در زمینهی بهرهگیری از عواید سرمایهگذاری بهتمامی افراد ارائه میدهند. صندوقهای سرمایهگذاری از جملهی این ابزارهای نوین است که دارای انواع مختلفی نیز هستند. یکی از این انواع مختلف، فرا صندوقها یا صندوق در صندوق است که آنها را با نام found of founds میشناسیم. در این مقاله به معرفی این نوع از صندوقهای مالی میپردازیم و ضمن بیان تعریف، حالات مختلف، نحوهی عملکرد و ارکان آنها، توضیحات مختصری را در ارتباط با مزایا و معایب آنان ارائه خواهیم کرد.
صندوق در صندوق چیست؟
در فرایند سرمایهگذاری جهت کاهش ریسک از تنوعبخشی و پرتفویبندی استفاده میشود. این موضوع، امری است که در صندوقهای سرمایهگذاری نیز باتوجهبه حدنصابهای مطرح شده در امیدنامهی آنها، موردتوجه قرار میگیرد. حال شرایطی را تصور کنید که پس از رویآوردن به سرمایهگذاری غیرمستقیم و بهرهگیری از صندوقهای سرمایهگذاری باز هم به سراغ تنوعبخشی و تشکیل یک سبد سرمایهگذاری، اما متشکل از واحدهای صندوقهای سرمایهگذاری مختلف برویم. تشکیل این سبد سرمایهگذاری متشکل از واحدهای صندوقها باز هم به بهینهیابی و بحثهای مدیریت سرمایه احتیاج خواهد داشت. ازاینروی بحث فرا صندوقها یا همان صندوق در صندوق found of founds پیش میآید.
بهعبارتدیگر این نوع از صندوقها، صندوقهای سرمایهگذاری تلفیقی هستند که در واحدهای دیگر صندوقها، سرمایهگذاری میکنند. داراییهای یک فرا صندوق میتواند شامل اوراق با درآمد ثابت و سپرده و… نیز باشد که میزان آن در امیدنامهی صندوقها قید میشود. البته فعالیت اصلی و محل اصلی سرمایهگذاری، همان واحدهای سایر صندوقهای سرمایهگذاری است.
حالتهای مختلف صندوق در صندوق
همانطور که میدانیم در بازار سرمایه، صندوقهای سرمایهگذاری به دو حالت قابلمعامله و مبتنی بر ساختار صدور و ابطال موجود هستند. صندوقهای همان قابلمعامله را با نام ETF نیز میشناسیم و این نوع از صندوقها در بورس و مطابق با قیمتی که عرضه و تقاضا تعیین میکند، معامله میشوند.
نوع دیگری از صندوقها، صندوقهای مبتنی بر صدور و ابطال هستند که نقلوانتقال در آنها بر اساس خالص ارزش دارایی صورت میگیرد. این مقدار در پایان هر روز کاری محاسبه شده و مبنای فرایندهای صدور یا ابطال واحدهای صندوق سرمایهگذاری قرار میگیرد.
صندوق در صندوق یا همان فرا صندوقها ممکن است با هر دو ساختار قابلمعامله (ETF) و ساختار مبتنی بر صدور و ابطال وجود داشته باشند.
نحوهی عملکرد صندوق در صندوق
اساساً صندوقهای سرمایهگذاری باهدف جمعآوری وجوه سرمایهگذاران و اختصاص آنها به خرید اوراق بهادار، بهمنظور کاهش ریسک سرمایهگذاری و بهرهگیری از صرفههای ناشی از مقیاس تأسیس میشوند. این نوع از صندوقها نیز مستثنی از موارد ذکرشده نیستند.
موضوع فعالیت اصلی صندوق در صندوق، جمعآوری وجوه سرمایهگذاران و اختصاص آنها به امر سرمایه-گذاری در واحدهای انواع صندوقهای سرمایهگذاری دارای مجوز از سازمان بورس و اوراق بهادار است. البته همانطور که پیشتر نیز بدان اشاره کردیم، این صندوقها میتوانند بخشی از منابع مازاد خود را به سایر ابزارها نظیر اوراق با درآمد ثابت و سپرده و … اختصاص دهند.
فعالیت فرعی این نوع از صندوقها نیز شامل موارد مختلفی است که از جملهی آنها میتوان به مشارکت در تعهد پذیرهنویسی یا تعهد خرید واحدهای صندوقهای سرمایهگذاری اشاره کرد.
میزان تخصیص داراییهای صندوق به هر نوع از فعالیت و زیرمجموعهی آن موضوعی است که در امیدنامهی آنها ذکر میشود. حدنصاب این موضوع مطابق جدول زیر است:
در خصوص رعایت میزان حدنصاب تخصیص دارایی در این نوع از صندوقها علاوه بر جدول بالا دو نکتهی دیگر حائز اهمیت است. اولین نکته آن است که اگر صندوقی قصد سرمایهگذاری در نوع خاصی از صندوقها را داشته باشد باید به این امر در امیدنامهی خود اشاره کرده و میزان درصدی تخصیص دارایی را نیز مطرح کند.
نکتهی دیگر آن است که رعایت درصدهای جدول فوق برای صندوقهای جسورانه یا خصوصی در دورهی ۱۸۰ روزهی ابتدای تأسیس صندوق و همینطور زمان تصفیه و برای سایر صندوقهای سرمایهگذاری در دورهی ۶۰ روزهی ابتدای تأسیس و دورهی تصفیه الزامی نیست.
ارکان صندوق در صندوق
بهطورکلی ارکانی را که میتوان برای تمامی صندوقها متصور بود، برای صندوق در صندوق نیز میتوان در نظر گرفت. این ارکان مختلف در اساسنامه و امیدنامهی صندوق معرفی شده و به شرح وظایف آنان نیز پرداخته میشود. برخی از این ارکان در هر دو حالت مبتنی بر صدور و ابطال و قابلمعامله مشترک است؛ اما برخی از آنان فقط مختص به یکی از حالتها هستند. در ادامه به معرفی و شرحی حداقلی نسبت به آنها خواهیم پرداخت.
مجمع صندوق: مجمع صندوق از اجتماع دارندگان واحدهای سرمایهگذاری دارای حق رأی تشکیل میشود. مجمع ممکن است به دعوت مدیر، متولی، سازمان بورس و اوراق بهادار و دارندگان بیش از ۲۰ درصد واحدهای سرمایهگذاری صندوق تشکیل شود و برای رسمیت پیداکردن آن در وهلهی اول حضور اکثریت اعضا الزامی است. افراد دارای حداقل یک درصد از کل واحدهای صندوق سرمایهگذاری یا نمایندگان آنها مجاز به شرکت در مجمع هستند و دارای حق رأی نیز خواهند بود.
تعیین و تغییر مدیر صندوق، مدیر ثبت، متولی و همینطور تعیین حسابرس و تغییر آن به پیشنهاد متولی به عهدهی مجمع است. گفتنی است که این عزل و نصبها منوط به تأیید سازمان بورس و اوراق بهادار هستند. از دیگر وظایف مجمع میتوان به تصویب تغییرات در اساسنامه و امیدنامه البته با تأیید سازمان بورس و اوراق بهادار و همینطور تصویب صورتهای مالی و استماع گزارش مدیر صندوق در سال مالی اشاره کرد.
مدیر صندوق: همانطور که در بند قبل اشاره کردیم، مدیر صندوق توسط مجمع و با تأیید سازمان انتخاب میشود و موظف است تا در طول دوران مدیریت خود همواره صرفه و صلاح دارندگان واحدهای صندوق سرمایهگذاری را در نظر بگیرد. مدیر صندوق باید حداقل سه شخص حقیقی را بهعنوان اعضای کمیتهی سرمایهگذاری معرفی کند تا وظایف این رکن را انجام بدهند. سیاستگذاری و تعیین خطمشی سرمایهگذاری صندوق و تصمیمگیری در مورد خرید، فروش یا حفظ مالکیت داراییهای صندوق و همچنین تصمیمگیری در مورد مشارکت صندوق در پذیرهنویسی یا تعهد خرید اوراق بهادار در چارچوب مقررات، محاسبهی قیمت خریدوفروش واحدهای صندوق سرمایهگذاری مطابق با دستورالعملهای مربوطه جهت انجام فرایندهای صدور و ابطال واحدها، پیشبینی تمهیدات لازم برای خریدوفروش واحدها و یا عمل به تعهدات صندوق خصوصاً در اموری نظیر پذیرهنویسی و همینطور سایر وظایفی که در خصوص آنها مدیر صندوق به کمیتهی سرمایهگذاری تفویض اختیار کند به عهدهی این کمیته خواهد بود.
مدیر ثبت: مدیر ثبت از جمله ارکانی است که در دو حالت قابلمعامله و صدور و ابطال مشترک نیست و دلیل آن نیز کاملاً به علت ماهیت این دو نوع از صندوقها است. مدیر ثبت در صندوقهای مبتنی بر صدور و ابطال وجود داشته و از طریق مجمع و پس از تأیید سازمان انتخاب میشود. تهیهی امکانات و تجهیزات و نیروی انسانی لازم جهت انجام اموری نظیر پذیرهنویسی، پیگیری فرایندهای صدور و ابطال واحدهای سرمایه-گذاری و دریافت و ثبت اطلاعات هویتی و بانکی سرمایهگذاران به عهدهی این رکن است.
متولی: رکن متولی نیز توسط مجمع و به تأیید سازمان بورس و اوراق بهادار انتخاب میشود. بررسی و تأیید دریافت و پرداختهای صندوق، نظارت بر دریافت و نگهداری اطلاعات هویتی و اطلاعات حساب بانکی هر سرمایهگذار، نظارت بر نگهداری اطلاعات حساب هر سرمایهگذار شامل مبالغ پرداختی و دریافتی، دریافت اطلاعات مربوط به معاملات روزانه صندوق در پایان هر روز کاری و نظارت بر ماندهی وجوه صندوق نزد کارگزار یا کارگزاران صندوق، پیشنهاد عزل و نصب حسابرس و تعیین میزان حقالزحمهی او، بررسی و حصول اطمینان از انتشار بهموقع گزارشها، نظارت بر گزارشهای مدیر و … از جمله مهمترین وظایف این رکن است.
حسابرس: رکن حسابرس صندوق توسط متولی و از میان مؤسسات حسابرسی مورد اطمینانِ سازمان بورس و اوراق بهادار به مجمع صندوق پیشنهاد میشود. بررسی اصول و رویههای کنترل داخلی مدیر و مدیر ثبت و همینطور بررسی و اظهارنظر گزارشهای مالی ششماهه و سالانه صندوق بر عهدهی حسابرس است.
بازارگردان: بازارگردان یکی از ارکانی است که مختص به صندوقهای قابلمعامله است. این رکن توسط مجمع و به تأیید سازمان بورس اوراق بهادار تعیین میشود. تعیین حداقل و حداکثر تعداد بازارگردان برای هر صندوق نیز به عهدهی سازمان است. همانطور که از نام این رکن پیداست مهمترین وظیفهی این رکن انجام بازارگردانی واحدهای سرمایهگذاری در صندوقهای قابلمعامله است.
مزایا و معایب بهرهگیری از صندوق در صندوق
اساساً هیچ سرمایهگذاریِ دارای بازده قابلتوجهی را نمیتوان عاری از هرگونه ریسک دانست و ریسک و بازده همواره در کنار یکدیگر وجود خواهند داشت؛ بنابراین تمامی انواع ریسکی که برای یک صندوق سرمایهگذاری میتوان متصور بود در فرا صندوقها یا صندوق در صندوق نیز وجود خواهد داشت؛ اما تفاوت در میزان وجود این ریسکهاست و این دقیقاً یکی از عوامل تأثیرگذار بر محبوبیت و فراگیری این صندوقهای سرمایهگذاری است. پایینتر بودن ریسک این نوع از صندوقهای سرمایهگذاری نسبت به سایرین یکی از مزایای آنها تلقی میشود.
ترکیب واحدهای صندوقهای مختلف به متنوعسازی داراییها در مقیاسی بالا منجر میشود که می-توان از آن نیز در صورت انجام صحیح بهعنوان یک نکتهی مثبت یادکرد. یکی دیگر از مزایا آن است که با بهرهگیری از این ابزار مالی میتوان با در اختیار داشتن میزان سرمایهی کم در ابعاد متعدد و مختلفی سرمایه-گذاری کرد که انجام آن بدون استفاده از صندوق در صندوق و به روش سرمایهگذاری مستقیم یا حتی بهره-گیری از صندوقهای معمولی چندان امکانپذیر نیست.
اما طبیعتاً معایبی نیز برای این ابزار وجود خواهد داشت. مهمترین ایرادی که برای این صندوقها وجود دارد بالابودن میزان کارمزد آنها نسبت به سایر صندوقهای سرمایهگذاری است. این امر سبب میشود تا هزینههای مضاعفی بر سرمایهگذاران تحمیل شود. از سوی دیگر یکی از معایب این نوع از صندوقها امکان هم-پوشانی در داراییهاست که باید حتماً بدان توجه شود. خطر بروز همپوشانی در داراییها امری است که ممکن است در نگاه اول و بررسی پرتفوی صندوق در صندوق و واحدهای تشکیلدهندهی آن به نظر نرسد و حتی برعکس آن این تصور را ایجاد کند که امر متنوعسازی به نحو احسنت انجام شده است؛ اما در نگاهی عمیقتر اگر به سراغ محل سرمایهگذاری نهایی، یعنی جایی که صندوقهای زیرمجموعه سرمایهگذاری کردهاند، برویم و به بررسی آنها بپردازیم، اگر بازار، صنعت و یا گروه مشترکی در بین آنها وجود داشته باشد عملاً سبب بروز همپوشانی در دارایی خواهد شد. این امر اگرچه در شرایط رونق آن صنعت یا گروه عوایدی مضاعف را در پی خواهد داشت؛ اما در شرایط رکودی و یا بر اثر شوکهای ناگهانی وارد شده بر آن صنعت، ما را بهشدت متضرر خواهد کرد و بهطورکلی از این امر بهعنوان یک نکتهی منفی یاد میشود.
سخن پایانی
در این مقاله به تعریف صندوق در صندوق، انواع حالات آن، نحوهی عملکرد، ارکان و مزایا و معایب آن پرداختیم. این ابزار نوین مالی با بهرهگیری از مدیریتهای کارآمد و همینطور انجام بهینهیابیهای مضاعف میتواند به فرایند کسب بازدهی کمکهای قابلتوجهی کند. سازوکارهای شفاف و قانونی این ابزار مالی نیز به سودمند بودن آن کمک کرده و در مجموع آن را تبدیل به یک محلی مطمئن در سرمایهگذاری کرده است. البته بههرحال مانند هر سرمایهگذاری دیگری این ابزار نیز مخاطرات و ریسکهایی را دارد؛ اما با بهرهگیری از مدیریت درست و صحیح میتوان آن را کاهش داد.