مقدمه
تأمین مالی مهم‌ترین و معمولاً دشوارترین مرحله از اجرای یک طرح عمرانی و یا پروژه‌های توسعه‌ای است. پس از برنامه‌ریزی طرح‌ها و ارزیابی اقتصادی آن‌ها پیش از آغاز پروژه باید منابع مالی موردنظر، تأمین شود. دولت و نهادهای دولتی برای تأمین مالی پروژه‌های عمرانی در کشور دست به انتشار اوراق مشارکت می‌زنند. این اوراق برای خریداران، حکم مالکیت بر بخشی از پروژه را دارد. افزایش سود پروژه و یا افزایش نرخ دارایی بر ارزش اوراق مشارکت در دست خریداران تأثیرگذار خواهد بود. سهولت سرمایه‌گذاری، امکان خریدوفروش با حداقل سرمایه و ریسک ناچیز سرمایه‌گذاری با اوراق مشارکت، ویژگیهای جذاب این ابزار تأمین مالی است. آشنایی با ماهیت اوراق مشارکت، انواع آن، ویژگی‌ها و چگونگی خریدوفروش آن، می‌تواند مسیر روشن‌تری را برای یک سرمایه‌گذاری نسبتاً کم‌ریسک ایجاد کند.
اوراق مشارکت چیست؟
در مقاله «صکوک» با تأمین مالی و انواع ابزارهای مالی اسلامی بازار سرمایه به نام صکوک آشنا شدیم و دانستیم که کشور‌های اسلامی ابزارهای بازار بدهی دیگر کشور‌ها را ربوی دانسته و ابزارهای جدیدی منطبق بر شریعت اسلام پدید آوردند. اوراق مشارکت یکی از انواع صکوک است که با نام یا بی‌نام منتشر شده و عرضه‌کننده این اوراق تضمین می‌کند که وجوه جمع‌آوری شده را در یک پروژه (معمولاً عمرانی) سرمایه‌گذاری کند و سود دارندگان اوراق را پس از اتمام پروژه پرداخت کند. معمولاً دولت یا شرکت‌های دولتی و خصوصی برای تأمین مالی پروژه‌های خود، اوراق مشارکت منتشر می‌کنند.
مالکیت اوراق مشارکت به معنی مالکیت دارندگان اوراق بر بخشی از یک دارایی حقیقی است و طبیعتاً افزایش قیمت آن دارایی به نفع دارندگان اوراق مشارکت خواهد بود. این نوع از اوراق بهادار در خارج از کشور‌های اسلامی نیز منتشر میشود؛ اما در بازار بدهی معامله میشود که معاملات آن از منظر دین اسلام ربوی است.
انواع اوراق مشارکت
سه نوع دسته‌بندی برای اوراق مشارکت در نظر گرفته میشود.
۱) به تفکیک ناشر:
در تقسیمبندی اوراق مشارکت بر اساس معیار تفاوت در ناشران آن، میتوان سه نهاد بانک مرکزی، وزارتخانه‌ها یا شرکت‌های دولتی و همینطور شرکت‌های خصوصی بورسی را به‌عنوان ناشران مختلف معرفی کرد.
الف) بانک مرکزی: گاهی اوقات بانک مرکزی به منظوری اجرای سیاست‌های پولی و مالی، اقدام به انتشار اوراق مشارکت می‌کند. این اوراق بعضاً در بورس اوراق بهادار توسط بانک‌های عامل نیز خریدوفروش میشود.
ب) وزارتخانه‌ها یا شرکت‌های دولتی: وزارتخانه‌ها، شهرداری‌ها و یا دیگر نهادهای دولتی برای اجرای پروژه‌های عمرانی و یا اتمام پروژه‌های نیمه‌تمام خود اقدام به تأمین مالی از طریق انتشار اوراق مشارکت می‌کند. با جمع‌آوری وجوه حاصل از فروش این اوراق میتوان پروژه‌ها را به پایان رساند.
ج) شرکت‌های خصوصی بورسی: شرکت‌های خصوصی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار می‌توانند با انتشار اوراق مشارکت و توضیحات کامل در اطلاعیه انتشار این اوراق به تأمین مالی خود پرداخته و پروژه‌های توسعه‌ای خود را آغاز کرده و یا به اتمام برسانند.
۲) به تفکیک با نام یا بی‌نام بودن
الف) با نام: بی‌نام و با نام بودن این اوراق در اطلاعیه انتشار اوراق منعکس میشود. اوراق با نام تنها به نام خریدار بوده و در صورت گم‌شدن و یا به سرقت رفتن برگه، امکان خریدوفروش مجدد آن وجود ندارد.
ب) بی‌نام: اوراقی که به نام شخص خاص منتشر نمی‌شود و دروجه‌حامل است. دردست‌داشتن ورق، به معنای مالک بودن آن است و حامل این اوراق امکان استفاده از آن را هم دارد.
۳) ساده و یا مرکب بودن اوراق
الف) ساده: امروزه اوراق مشارکت اغلب از نوع ساده و با نام هستند که پس از سررسید و پرداخت اصل پول و سود سرمایه‌گذاری رابطه سرمایه‌گذار و ناشر به اتمام می‌رسد.
ب) مرکب: اوراق مرکب خود به دودسته اوراق قابل‌تبدیل به سهام و قابل‌تعویض با سهام تقسیم میشود که سرمایه‌گذار می‌تواند پس از سررسید شدن اوراق علاوه بر دریافت سود مشارکت، مبلغ اسمی اوراق را نیز دریافت کند یا آن را با سهام شرکت تعویض یا به آن تبدیل کند. تفاوت این دو حالت در فرایندهای اجرایی و قوانین و مقررات است. انتشار این نوع از اوراق مشارکت چندان مرسوم نیست.
ویژگیهای مهم اوراق مشارکت
اوراق مشارکت دارای ویژگیهای منحصربه‌فردی است. چند ویژگی مهم این اوراق در ادامه بررسی شده است:
- این اوراق از طریق شعب بانک‌های معرفی شده و یا از طریق کارگزاران بورس اوراق بهادار، قابل خریدوفروش هستند.
- هر برگه نشان‌دهنده میزان مشارکت خریدار در طرح سرمایه‌گذاری است.
- هر برگه از اوراق دارای قیمت اسمی ۰۰۰/۰۰۰/۱ ریال است.
- امکان معامله آن در بازار دوم وجود دارد.
- سود علی‌الحساب در تاریخ سررسید پرداخت میشود.
- سه روز پیش از زمان سررسید اوراق، نماد آن برای پرداخت سود متوقف و یک روز پس از پرداخت سود، این نماد بازگشایی میشود.
- وجود ضامن در اوراق مشارکت باعث کاهش ریسک سرمایه‌گذاری در این اوراق میشود و طبیعتاً بازدهی کمتری نسبت به سایر اوراق بهادار پرریسک‌تر مانند سهام دارد.
- دارندگان اوراق مشارکت فاقد حق رأی هستند.
این مطلب را از دست ندهید: اوراق گام چیست؟
چگونه اقدام به خریدوفروش اوراق مشارکت کنیم؟
پس از آشنایی با اوراق مشارکت و کسب شناخت نسبت به انواع آن باید، مناسبترین این اوراق را طبق ترجیحات شخصی و ویژگیهای بازاری انتخاب کرده و اقدام به سرمایه‌گذاری در آن میکنیم. خرید اوراق مشارکت به دو قسم تقسیم میشود. اگر اوراق مشارکت بورسی باشد، فرد خریدار می‌تواند با گرفتن کد معاملاتی بورس اوراق بهادار تهران از طریق سامانه‌های معاملاتی موجود اقدام به خرید این اوراق کند. اگر اوراق مشارکت منتشر شده بورسی نباشد خریدار با دردست‌داشتن مدارک شناسایی موردنیاز، به یکی از شعب بانک عامل که در اطلاعیه انتشار، ذکر شده است، مراجعه کند و اوراق مدنظر خود را خریداری کند.
همچنین در زمان خرید اوراق مشارکت باید به چند ویژگی مهم آن توجه کرد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: مبلغ سرمایه اسمی، تعداد اوراق مشارکت، با نام یا بی‌نام بودن، درصد سود علی‌الحساب، دوره‌های پرداخت سود، عمر اوراق مشارکت و…
فروش این اوراق نیز مراحلی شبیه به خرید دارد. اوراق بورسی را می‌تواند از سامانه‌های معاملاتی بورس اوراق بهادار فروخت. همچنین میتوان با مراجعه به یکی از شعب بانک عامل، اقدام به فروش اوراق غیر بورسی کرد.
سود اوراق مشارکت چگونه پرداخت میشود؟
پرداخت سود اوراق مشارکت شامل سود قطعی و سود علی‌الحساب میشود. در زمان اتمام پروژه و فرارسیدن سررسید اوراق ناشر باید سود حاصل از پروژه را محاسبه کند. اگر این سود کم‌تر از سود پیش‌بینی شده باشد، ضامن متعهد پرداخت مابهالتفاوت سود به خریدار خواهد بود. اگر سود حاصل از انجام پروژه بیش از سود علی‌الحساب بود، ناشر باید مابهالتفاوت آن را به دارندگان اوراق پرداخت کند.
تفاوت‌های اوراق‌قرضه و مشارکت
در کشور‌های غیراسلامی، دولت‌ها و یا شرکت‌های خصوصی برای اجرای پروژه‌های عمرانی و یا طرح‌های توسعه‌ای منابع مالی موردنیاز خود را از طریق انتشار اوراق‌قرضه تأمین می‌کنند. این اوراق نوعی ابزار تأمین مالی در بازار بدهی هستند که به دلیل ربوی بودن آن‌ها در کشور‌های اسلامی مورداستفاده قرار نمی‌گیرند. تفاوت‌هایی میان اوراق‌قرضه و اوراق مشارکت وجود دارد که برخی از آن‌ها در زیر اشاره میشود:
- اوراق‌قرضه با تعیین بهره در همان ابتدا عرضه میشود که مغایر با قوانین دین اسلام است، درحالی‌که سود اوراق مشارکت پس از پایان پروژه عمرانی و یا طرح توسعه‌ای مشخص میشود.
- ناشر و عرضه‌کننده اوراق‌قرضه محدودیتی در تعیین امور انجامی با مبالغ حاصل از فروش اوراق ندارد، اما ناشر اوراق مشارکت از همان ابتدا مشخص می‌کند این وجوه در چه پروژه‌ای با چه سررسیدی مصرف خواهد شد.
- اوراق‌قرضه در بازارهای جهانی دارای ریسک هستند و همچنین این ریسک درجه‌بندی میشود. اما اوراق مشارکت تقریباً بدون ریسک منتشر میشود و اصل پول تضمین میشود. همچنین ضامن، پرداخت سود علی‌الحساب را تضمین می‌کند.
سخن پایانی
اوراق مشارکت در واقع یک ابزار برای دولت است که پروژه‌های عمرانی را در سریع‌ترین زمان ممکن به اتمام برساند و همچنین مردم را در سود حاصل از بهره‌برداری طرح‌ها سهیم کند. با گسترش این اوراق در بازار سرمایه، شرکت‌های خصوصی نیز اقدام به انتشار این اوراق می‌کنند. ریسک اندک خریداری اوراق مشارکت یکی از دلایل استقبال فعالان بازار سرمایه و مردم از این اوراق است. البته به‌واسطه‌ی ریسک پایین آن، بازدهی این اوراق نیز کم‌تر از سایر ابزارهای سرمایه‌گذاری مانند سهام شرکت‌های بورسی است. با بررسی امکانات موجود در بازار سرمایه کشور میتوان بهترین گزینه را برای سرمایه‌گذاری و کسب سود انتخاب کرد.
