ضریب جینی شاخصی اقتصادی برای محاسبه توزیع ثروت بین مردم و نابرابری درآمدی در جامعه است. بالابودن این ضریب بیانگر نابرابری شدید و پایین‌بودن آن بیانگر برابری بیشتر در سطوح درآمدی یک جامعه است.
مقدمه
ضریب جینی یا شاخص جینی در ابتدای قرن ۲۰ میلادی برای اندازه‌گیری نابرابری درآمدی و توزیع ثروت ابداع شد. این شاخص در کشور‌های مختلف اعداد متفاوتی را نشان می‌دهد. فارغ از این‌که میزان تولید یک جامعه چقدر است و یا جمعیت یک کشور چه میزان است، این شاخص ممکن است بین دو کشور برابر باشد. به طور مثال به گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۲۱ ضریب جینی دو کشور دانمارک و ارمنستان به یکدیگر نزدیک بوده و کم‌تر از ۰.۳ بود. درحالی‌که اقتصاد دانمارک بیش از ۲۰ برابر بزرگ‌تر از اقتصاد ارمنستان است. این ضریب چیست؟ چه بازه‌ای را شامل میشود؟ چگونه محاسبه میشود؟ کدام کشورها ضریب‌های جینی پایین و کدام یک ضرایب بالایی دارند؟ بالابودن این شاخص چه مشکلاتی را میتواند ایجاد کند؟ مکاتب اقتصادی چگونه این شاخص را مصادره به مطلوب می‌کنند؟ همهی اینها سؤالاتی هستند که در این مقاله به آن پرداخته خواهد شد.
ضریب جینی چیست؟
در مقالات گذشته با مفاهیم اولیه اقتصادی مانند تولید و رشد اقتصادی آشنا شدیم. در نظر بگیرید کشوری توانسته است در سال‌های اخیر تولید خود را افزایش دهد و ثروت زیادی به وجود آورد. آیا این ثروت به‌صورت ایده‌آل و عادلانه بین مردم آن کشور توزیع میشود؟ باید به این نکته توجه داشت که افزایش تولید در یک کشور لزوماً باعث بهبود زندگی همه مردم در آن کشور نخواهد شد. ممکن است هم‌زمان با افزایش تولید، یک بخش خاصی از مردم قسمت اعظمی از آن ثروت را تصاحب کرده باشند. در این صورت جمعیت دیگری وجود خواهد داشت که علی‌رغم تلاش بیشتر، درآمدشان افزایش نیافته است و سطح رفاهشان بی‌تغییر باقی‌مانده است. در چنین موقعیتی شکاف طبقاتی بین مردم ایجاد میشود که در ادامه مقدمات نارضایتی افراد را فراهم میکند. برای سنجش چنین فاصله‌ای بین طبقات مختلف جامعه از شاخص جینی یا به‌اصطلاح ضریب جینی استفاده میشود.
شاخص جینی (Gini index) شاخصی برای اندازه‌گیری توزیع ثروت بین مردم یک کشور است. این شاخص در اوایل قرن بیستم میلادی توسط ریاضی‌دان ایتالیایی به نام کورادو جینی به وجود آمد. با این‌که بیش از صدسال از ابداع این ضریب می‌گذرد و شاخص‌های دیگری برای اندازه‌گیری نابرابری در کشورها متولد شده‌اند، اما همچنان شاخص جینی از پرکاربردترین شاخص‌های اقتصادی به شمار می‌رود. این ضریب بین صفر و ۱ و یا صفر درصد و ۱۰۰ درصد بیان میشود. اگر در یک کشور یا محدوده جغرافیایی ضریب جینی صفر باشد یعنی درآمد به‌صورت برابر بین همه توزیع شده است. بالعکس اگر تنها یک دهک تمام ثروت را تصاحب کند و بقیه هیچ سهمی از آن نبرند شاخص جینی عدد ۱ یا ۱۰۰ درصد را نشان می‌دهد.
مثال ضریب جینی در چند کشور
همان گونه که بیان شد ضریب جینی نشان‌دهنده نابرابری درآمدی در یک کشور است که فاصله طبقاتی مردم را بیان میکند. می‌توان دریافت که این شاخص اهمیتی فرا اقتصادی دارد. بالابودن ضریب جینی یعنی گروهی کوچک از مردم بخش زیادی از ثروت را مالک می‌شوند. درحالی‌که جمعیتی عظیم تنها بخش کوچکی از آن ثروت را تصاحب کرده‌اند. این موضوع میتواند از نظر جامعه‌شناسی بسیار خطرناک تلقی شود. وقوع چنین پدید‌ه‌های ناترازی اجتماعی و وقوع برخی پیامدهای اجتماعی را به همراه دارد. از طرف دیگر فقر ممکن است باعث کاهش بهره‌وری نیروی کار آن کشور شود. همچنین میزان تحصیلات و مطالعه در کشور کاهش یابد که میتواند بزرگ‌ترین تهدیدات فرهنگی را پایه‌گذاری کند. بر اساس گزارشی که سازمان ملل در سال گذشته میلادی منتشر کرده است، ضریب جینی ایران طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱ عدد ۴۰.۹ درصد را ثبت کرده است. این موضوع ایران را در بین ۱۵۶ کشور در رتبه ۱۱۲ قرار داده است.
آمارهای بانک جهانی در سال ۲۰۲۱ را می‌توان این‌گونه بیان کرد. کشور‌هایی مانند ارمنستان، مولداوی، اوکراین و دانمارک به ترتیب ۲۷.۹، ۲۵.۲، ۲۵.۶، ۲۷.۵ را ثبت کرده‌اند. ضرایب جینی کم‌تر از ۳۰ درصد این نکته را بیان می‌کنند که نابرابری درآمدی در این کشورها منجر به ایجاد شکاف‌های عظیم طبقاتی نمی‌شود. باید یادآور شد که ضریب جینی هیچ ربطی به سطح تولید کشور ندارد. از طرفی کشور‌هایی مانند کاستاریکا، کلمبیا، پاناما، برزیل و زیمباوه به ترتیب، ۵۰، ۵۰.۲، ۵۰.۹، ۵۲.۹ و ۵۱.۲ درصد را ثبت کرده‌اند که نشان از شکاف درآمدی عمیق بین طبقات مختلف جامعه در این کشورها دارد. این کشورها که عمدتاً در آمریکای جنوبی هستند، بالاترین نرخهای جرم و جنایت را در اختیار دارند. شکاف طبقاتی میتواند یکی از عوامل بروز نرخهای بالا در میزان جرم و جنایت باشد.
مزایا شاخص ضریب جینی
ضریب جینی قابلیت محاسبه در قالبهای کوچک‌تر را هم دارد. با مقایسه این آمارها در سطح ملی می‌توان از انحصار درآمد و اشتغال در منطقه‌ای خاص جلوگیری کرد. توزیع ثروت ارتباط مستقیمی با رفاه شهروندان در اقتصاد یک کشور دارد. معمولاً در تنظیم اسناد توسعه بلندمدت کشورها به وضعیت ضریب جینی در زمان حال حاضر کشور توجه میشود و برنامه‌هایی برای کاهش این ضریب تدوین میشود. از دیگر مزایای این ضریب می‌توان به عدم تأثیر بزرگی اقتصاد یک کشور اشاره کرد. این شاخص بدون درنظرگرفتن میزان تولید یک کشور ضریب جینی مربوط به آن کشور را محاسبه میکند. همچنین جمعیت نیز در محاسبه آن دخالتی ندارد. می‌توان این ضریب را برای تقسیمات جغرافیایی کوچک‌تری مانند شهر و روستا نیز محاسبه کرد.
معایب شاخص ضریب جینی
این شاخص با وجود تمام مزایایی که دارد، معایبی نیز به همراه دارد. ضریب جینی تحت‌تأثیر داده‌های پرت قرار می‌گیرد. ممکن است یک گروه کوچک ثروتمند و یا یک گروه کوچک فقیر عدد نهایی را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار دهد. می‌توان این‌گونه گفت که ضریب جینی یکی از شاخص‌های بیان‌کننده رفاه مردمان یک کشور است، اما نباید دیگر فاکتورهای مهم را نادیده گرفت؛ بنابراین این شاخص نمی‌تواند به‌تنهایی رفاه یک جامعه را اندازه‌گیری کند.
همان‌طور که عدم دخالت تغییرات جمعیت در این شاخص را به‌عنوان مزیت اعلام کردیم، می‌توان بنا به کاربرد این شاخص عدم دخالت کیفیت جمعیت در آن را از معایب، در نظر گرفت. مثلاً کشوری با جمعیت بازنشسته زیاد باید طبیعتاً ضریب جینی بیشتری نسبت به سایر کشورها داشته باشد. همچنین این ضریب صرفاً به برابری یا نابرابری توجه میکند و برابری در فقر را مشابه برابری در ثروت گزارش میکند و برای درک بهتر نسبت به وضعیت اقتصادی کشورها بهتر است از شاخص درآمد سرانه در کنار ضریب جینی استفاده شود.
مکاتب مختلف اقتصادی
طرفداران مکاتبی همچون مارکسیسم بر این باورند که نظام‌های اقتصادی لیبرال منجر به ایجاد شکاف عظیم درآمدی بین مردم میشود و درآمد و ثروت تولید شده در کشور تنها نصیب ثروتمندان و صاحبان سرمایه خواهد شد. به همین علت پیروان این مکتب، همه چیز را متعلق به دولت می‌دانند تا دولت ثروت را بین تمام مردم جامعه تقسیم کند. این دیدگاه با افول حکومت‌های شوروی و چین در قرن ۲۰ میلادی به ورطه نابودی رفت. چراکه همگان دانستند دولت نمی‌تواند تمام منابع را به‌صورت بهینه تقسیم کند.
مالکیت خصوصی و بازار آزاد راه‌حل لیبرال‌ها برای ازبین‌بردن نابرابری بود. از طرف دیگر برخی از کشورها مانند آمریکا به علت این‌که بیشترین ثروتمندان جهان را در خود جای‌داده است و امکان ثروتمند شدن در این کشور بالاست، طبیعتاً ضریب جینی بالایی دارد. اما دلیلی بر ضعف اقتصادی و یا مریض بودن اقتصاد آنها نیست. البته کاهش این شاخص در کشور آمریکا نیز از رشد بسیاری از مشکلات فرهنگی و اجتماعی جلوگیری خواهد کرد.
سخن پایانی درباره‌ی ضریب جینی
ضریب جینی مفهومی پرکاربرد در مطالعات اقتصادی است. از این ضریب برای بیان‌کردن نابرابری درآمدی و وضعیت توزیع ثروت استفاده میشود. کشور‌هایی که شاخص ضریب جینی بالایی دارند از وجود شکاف درآمدی عمیق بین طبقات مختلف جامعه رنج می‌برند و در کشور‌هایی که ضریب جینی پایینی دارند به نسبت، وضعیت خوبی بین طبقات مختلف جامعه حکم‌فرماست. با درک این شاخص و همچنین دیگر شاخص‌های نابرابری می‌توان به‌راحتی به مطالعه اقتصاد کشور‌های مختلف پرداخت تا میزان نابرابری در آن جوامع را اندازه‌گیری و مقایسه کرد.
