مقدمه
شاخص‌های اقتصادی کاربردهای گستردهای دارند. اما برخی از شاخص‌های اقتصادی می‌توانند مستقیماً روند تأثیرگذاری سیاست‌های مالی و پولی دولت را بررسی کنند. همچنین می‌توانند دولت‌ها راهنمایی کند تا روش‌های مناسبی را برای توقف روند‌های نامطلوب اتخاذ کنند. شاخص قیمت مصرف‌کننده یکی از همین شاخص‌هاست. میانگین تغییرات قیمتی کالاها و خدمات مصرف‌شده توسط اقشار مختلف جامعه را می‌توان با این شاخص اندازه‌گیری کرد. همچنین شاخص قیمت مصرف‌کننده می‌تواند نرخ تورمی را که مصرف کنندگان کالاها و خدمات لمس می‌کنند را نشان دهد.
آشنایی با این شاخص و نحوه محاسبه آن می‌تواند دید وسیعی نسبت به تورم یک کشور و سبد هزینه‌ای خانوارها و مقایسه‌ی آن در طول زمان ارائه دهد. اهمیت شاخص قیمت مصرف‌کننده آمریکا به‌قدری زیاد است که می‌تواند اثرات قابل‌توجهی بر تجارت جهانی و یا بازارهای مالی را بگذارد. درک مفهوم این شاخص به داشتن دیدگاه بهتری در خصوص وضعیت اقتصاد کلان و استفاده از آن در تصمیمات سرمایه‌گذاری کمک‌کننده خواهد بود.
شاخص قیمت مصرف‌کننده چیست؟
معیارهای سنجش تغییرات قیمتی هر چقدر دقیق‌تر و جامع‌تر باشد کاربرد آن‌ها برای تجزیه‌وتحلیل مسائل مختلف و رفع موانع را بیشتر خواهد کرد. در مباحث آماری شاخص میانگین کاربرد زیادی دارد. اما زمانی که بین تمام داده‌ها برخی داده‌ها از اهمیت بیشتری و برخی دیگر از اهمیت کم‌تری برخوردار باشند، برای افزایش اعتبار آزمایش، از میانگین وزنی استفاده می‌شود چرا که وزن و اهمیت داده‌ها در آن لحاظ شده است. در شاخص قیمت مصرف کننده نیز این موضوع صدق می‌کند. یکی از علل اعتبار بالای این شاخص درنظرگرفتن وزن‌های مختلف برای گروه‌های کالایی و خدماتی مختلف است.
شاخص قیمت مصرف‌کننده (consumer price index) یا CPI برای بیان میانگین وزنی تغییرات قیمتی در یک سبد کالا و خدمات مصرفی از پیش تعیین شده به کار می‌رود. این سبد کالای مصرفی می‌تواند خدمات سلامت، پوشاک، مسکن و یا خدمات حمل‌ونقل و … را شامل شود. امروزه شناسایی دوره‌های رکود و تورم و آشنایی با علل رخ‌دادن این دوره‌ها به اصلی‌ترین مباحث مورد مطالعه اقتصاددانان توسعه تبدیل شده است. ثبت شاخص قیمت مصرف‌کننده در طول زمان می‌تواند روند تغییرات قیمتی را بیان کند. معمولاً زمانی که سطح قیمت تجمیعی افزایش پیدا کند، قدرت خرید ارز آن کشور کاهش پیدا می‌کند و عکس این قضیه نیز صادق است. از طرف دیگر باید بیان داشت که وزن کالاها و خدمات مصرفی در سبد‌های کالا و خدمات تعریف شده با یکدیگر تفاوت دارند. این شاخص معمولاً به‌صورت ماهانه یا فصلی گزارش می‌شود تا میزان اثرگذاری سیاست‌های دستگاه‌های تصمیم‌گیرنده مانند بانک مرکزی سنجیده شود.
سال پایه در شاخص قیمت مصرف کننده
بر اساس سایت رسمی مرکز آمار ایران سال پایه در ایران به علت تغییرات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جابه‌جا شده است. براي اولین‌بار در سال ۱۳۱۵، محاسبه شاخص هزينه زندگی و شاخص بهاي عمده‌فروشي كالاها را در نقاط شهري انجام شده است. در سال ۱۳۳۸، با تغيير سال پايه، محاسبه شاخص هزينه زندگي و شاخص بهاي عمده‌فروشي كالاها مورد تجديد نظر قرار گرفت و با تأسيس بانك مركزي ايران در سال ۱۳۳۹، مسئوليت تهيه شاخص‌هاي مذكور، به اين بانك محول شد. بانك مركزي ايران، باتوجه به تغييرات قابل‌ملاحظه در الگوي مصرف خانوارها و تركيب هزينه آن‌ها، سال ۱۳۴۸ را سال پايه قرارداد و تجديدنظر دوم را در محاسبه شاخص هزينه زندگي و شاخص بهاي عمده‌فروشي كالاها به عمل آورد. در سال ۱۳۵۳ تحولاتي در اوضاع اقتصادي كشور پديد آمد و سال مذكور به‌عنوان سال پايه در نظر گرفته شد.
بر همين اساس، محاسبه شاخص‌هاي فوق، براي سومين بار مورد تجديدنظر قرار گرفت. در سال ۱۳۶۱، باتوجه‌به تغييــرات ايجـاد شـده در الگـوي مصرف خانوارها كه ناشي از تحولات اقتصادي و اجتماعي بعد از انقـلاب اسـلامي بود، ايـن سال به‌عنوان سال پايه انتخـاب شـد و تجديدنظر در زمينه محاسبه شاخص‌هاي مذكور به عمل آمد. بانك مركزي در سال ۱۳۷۸، سال پايه را براي «شاخص بهاي كالاها و خدمات مصرفي در مناطـق شهري ايران» از سال ۱۳۶۹ به سـال ۱۳۷۶ تغييـر داد. شایان‌ذکر است از سال ۱۳۹۱ اطلاعات اين شاخص بر اساس سال پايه ۱۳۹۰ توسط دفتر شاخص قيمت مركز آمار ايران محاسبه و در سالنامه آماري كشور قرار گرفته و منتشر می‌شود.
محاسبه شاخص قیمت مصرف کننده
در ایران، برای محاسبه شاخص قیمت‌های مصرف‌کننده، ۳۸۶ قلم کالا و خدمت که در ۱۲ گروه اصلی تقسیم شده‌اند بررسی می‌شوند. در ایران بخش مسکن و انرژی با بیش از ۳۷ درصد بیشترین وزن را در بین ۱۲ گروه دارند و پس از آن خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها ۲۵.۵ درصد از وزن محاسبات را به خود اختصاص می‌دهند. دخانیات نیز کم‌ترین ضریب اهمیت را دارد. در ایران ماهانه این شاخص بررسی و ثبت می‌شود. جمع‌آوری اطلاعات در ایران به‌صورت مراجعه حضوری آمارگیران شهرهای منتخب به درب منازل صورت می‌گیرد. این شهرها همة ۳۱ استان کشور را شامل می‌شود. پس از جمع‌آوری داده‌های لازم، متوسط هزینه آن‌ها، نماینده متوسط هزینه همه خانوارهای ساکن در شهرهای ایران قرار می‌گیرد.
پس از جمع‌آوری قیمت‌ها و مقدار مصارف خانوارهای هر استان با قراردادن این اعداد در شاخص لاسپیرز یک عدد به دست می‌آید با محاسبه میزان رشد عدد به‌دست‌آمده از شاخص لاسپیرز محدوده زمانی جاری به محدوده زمانی قبل، میزان تورم به دست می‌آید.
CPI-W شاخصی است که برای تغییرات قیمتی برای حقوق‌بگیران شهری و همچنین کارکنان دفتری محاسبه می‌شود. شاخص دیگر CPI-U است که برای مصرف‌کنندگان شهری و تقریباً برای همه ساکنان شهری محاسبه می‌شود. تعریف‌کردن این شاخص‌ها به علت تفاوت وزن مخارج و میزان مصرف مردم مختلف در شهر‌هاست.
شاخص قیمت مصرف‌کننده روستایی در ایران
شاخص قیمت کالاها و خدمات در نقاط روستایی به‌صورت ماهانه در گروه‌های اصلی و فرعی فعالیت است. در سال ۱۳۵۳، مركز آمار ايران براي اولین‌بار، طرح آمارگيري از قيمت خرده‌فروشی تعدادي از كالاها و خدمات مصرفي در نقاط روستايي را به مرحله اجرا درآورد و از آن زمان تا مهرماه ۱۳۵۷، نتايج حاصل از آمارگيري‌هاي مذكور را همه ساله به‌صورت متوسط قيمت كالاها و خدمات مصرفي در نقاط روستايي، در قالب نشريات فصلي و سالانه، منتشر میشد.
پس از آن، در نيمه دوم سال ۱۳۵۸ و نيمه اول سال ۱۳۵۹ طرح آمارگيري فوق، به‌صورت متوسط قيمت و شاخص قيمت كالاها و خدمات مصرفي روستايي در اختيار مردم قرار گرفت. از سال ۱۳۶۱ لغايت سال ۱۳۷۵، شاخص بهاي خرده‌فروشي كالاها و خدمات مصرفي خانوارها در نقاط روستايي، بر اساس سال پايه ۱۳۶۱ تهيه و منتشر مي‌شد. همچنين در سال ۱۳۷۶، سال ۱۳۷۴ به‌عنوان سال پايه انتخاب و آمارهاي موردنظر براي سال‌هاي ۱۳۷۵ لغايت ۱۳۸۳، به تفكيك استان‌ها و كل كشور تهيه و منتشر شده است. از سال ۱۳۸۳ تا سال ۱۳۹۱، سال ۱۳۸۱ به‌عنوان سال پايه مبناي محاسبه بوده است. در حال حاضر بر اساس آخرين تجديدنظر، سال ۱۳۹۰ به‌عنوان سال پايه مبناي محاسبه قرار گرفته است.
آمریکا چگونه شاخص قیمت مصرف‌کننده را محاسبه می‌کند؟
در ایالات متحده محاسبه شاخص قیمت مصرف‌کننده متفاوت است. در این کشور افراد متخصص، خوداشتغال، بی‌بضاعت، بیکار، و بازنشسته در محاسبات به شمار می‌آید. جمعیت روستایی، خانواده‌های زارع، نیروهای نظامی و افرادی که در بیمارستان‌های روانی و زندان مشغول به کار هستند در محاسبات دخیل نمی‌شوند. در این کشور هر دو نوع شاخص قیمت مصرف‌کننده CPI-W و CPI-U گزارش می‌شود. گزارش هر دو شاخص باعث می‌شود که تأثیر سیاست‌گذاری‌ها مشخص شود و راه‌حل‌های مخصوص به قشرهای مختلف ارائه شود.
اداره آمار کار ایالات متحده شاخص قیمت مصرف‌کننده را به طور ماهیانه گزارش می‌کند و از سال ۱۹۱۳ آن را محاسبه کرده است. این آمار بر اساس سال پایه ۱۹۸۴ ارائه می‌شود. در گزارش این شاخص قیمت مصرف‌کننده سال پایه را ۱۰۰ در نظر می‌گیرند. اگر شاخص قیمت مصرف‌کنندگان در یک سال ۱۸۰ گزارش شود، یعنی سطح تورم ۸۰ درصد است.
بازارهای مالی و شاخص قیمت مصرف کننده
فعالان بازار سرمایه چشم‌انتظار بانک‌های مرکزی و یا مراکز آمار هستند که شاخص قیمت مصرف‌کننده را اعلام کنند. این شاخص می‌تواند تأثیر بسزایی روی بازارهای سرمایه داشته باشد. شاخص قیمت مصرف‌کننده بر بازار فارکس تاثیر قابل توجهی دارد. در صورتی که این شاخص افزایش یابد بانک مرکزی برای جلوگیری از ادامه روند تورمی یا کاهش سرعت تورم، اقداماتی را دنبال خواهد کرد. یکی از ابزار‌های بانک مرکزی، نرخ بهره است. بانک مرکزی با افزایش نرخ بهره، معمولاً به کاهش تورم و افزایش ارزش پول کشور کمک خواهد کرد. اما میزان تغییرات این نرخ نیز بسیار بااهمیت است چراکه ممکن است تعادل‌های متعددی را در سطح اقتصاد یک کشور بر هم بزند. تأثیر تغییرات شاخص قیمت مصرف‌کننده بر بازار را می‌توان در زمان در زمان اعلام CPI آمریکا دانست.
معمولاً اگر این شاخص تغییرات چشمگیری را داشته باشد، واکنش سریعی به این موضوع نشان خواهد داد. به عنوان مثال اگر ارزش پول ملی آمریکا با افزایش شاخص قیمت مصرف‌کننده کاهش یابد، ارزش جفت ارزی که بر پایه دلار آمریکا باشد به‌سرعت کاهش می‌یابد. به همین علت ممکن است ریزش عظیمی روی آن جفت‌ارز در همان روز اعلام شاخص CPI ثبت شود. این موضوع آن‌چنان مهم است که گروهی از معامله‌گران فقط بر اساس خبرهای واصله از نرخ تورم و دیگر شاخص‌های اقتصاد کلان اقدام به معامله می‌کنند؛ بنابراین معامله‌گران بازارهای مالی باید توجه ویژه‌ای به این شاخص حیاتی داشته باشند.
سخن پایانی درباره‌ی شاخص قیمت مصرف‌کننده
شاخص قیمت مصرف‌کننده را می‌توان کاربردی‌ترین معیار برای نشان‌دادن روند قیمت‌ها در کشور دانست. تورم کالاهای مصرفی را می‌توان با دردست‌داشتن این شاخص به دست آورد. بنا بر تغییرات این شاخص می‌توان صحت سیاست‌های مالی و پولی تصمیم‌گیران را سنجید. آشنایی با این معیار برای فعالان بازار سرمایه، به جهت ایجاد دیدگاهی متقن از تحولات اقتصاد کلان و اثرات آن بر بازارها الزامی است.
