مقدمه درباره اوراق مزارعه
بازار سرمایه مملو از فرصت‌های مالی متعدد است. آشنایی با ابزارهای موجود در این بازار و نحوه استفاده از آن‌ها احتمال دست‌یابی به موفقیت و استفاده بهینه از این فرصت‌ها را فراهم می‌کند. اوراق مزارعه یکی از ابزارهای بازار سرمایه است که میتوان با خریداری آن‌ها مالکیت یک زمین کشاورزی و محصولات تولیدشده در آن را به صورت مشاع برعهده گرفت. سود این اوراق ثابت و معین نیست و در پایان سال مالی بنا بر میزان محصول فروخته شده، قیمت فروش و …، عایدی بدست آمده بین طرفین تقسیم می‌شود. وجود بازار ثانویه و قدرت نقدشوندگی قابل قبول این اوراق از ویژگی‌های مثبت آن به شمار می‌رود. وجود ویژگی‌های خاص در این نوع از اوراق و همچنین بازدهی نسبتا مطلوب جذابیت اوراق مزارعه در بازار سرمایه ایران قابلتوجه شده است.
این مقاله را از دست ندهید: اوراق خزانه اسلامی چیست؟
مزارعه چیست؟
مزارعه در لغت به معنی با هم کاشتن است، اما در اصطلاح به قراردادی گفته می‌شود که یکی از طرفین، زمینی زراعی را در اختیار طرف دیگر قرار می‌دهد تا در آن به کشاورزی بپردازد. به موجب این قرارداد، سود حاصل از فروش محصول بین طرفین تقسیم می‌شود. دراین قرار داد به صاحب زمین یا وکیل صاحب زمین یا منتفع زمین، «مزارع» و به طرف دوم یعنی کسی که قرار است روی زمین کار کند، «زارع» گفته می‌شود. مدت قرارداد باید مشخص شود تا زارع بداند تا چه مدت می‌تواند روی زمین تحویلی کار کند.
اوراق مزارعه بر اساس همین قرارداد و به عنوان جزئی از انواع صکوک طراحی و منتشر شده که از ابزارهای مالی اسلامی بازار سرمایه است. ناشر اوراق مزارعه با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان اوراق را جمع‌آوری کرده و زمین‌های کشاورزی بررسی و انتخاب شده را خریداری می‌کند و طبق قرارداد مزارعه از طرف دارندگان اوراق، زمین‌ها را به کشاورزان می‌سپارد. در پایان سال زراعی، محصول بین طرفین تقسیم می‌شود.
ماهیت اوراق مزارعه
اوراق مزارعه نشان‌دهنده مالکیت مشاع داراندگان اوراق، بر زمین‌هایی مشخص است. این اوراق به تبع قرارداد مزارعه منحصر به زراعت است و شامل همه انواع محصولات زراعی می‌شود. نحوه انتشار اوراق مزارعه بسیار شبیه به اوراق مساقات است. در این فرایند ابتدا یک موسسه اقدام به بررسی زمین‌های زراعی می‌کند و پس از انتخاب زمین مورد نظر با جمع‌اوری وجوه، اقدام به خرید و تجهیز زمین( زه‌کشی، کانال‌کشی و …) می‌کند. سپس طبق قرارداد مزارعه تعیین شده این زمین‌ها را در اختیار کشاورزان قرار می‌دهد تا در پایان سال زراعی، پس از گرفتن حق الوکاله خود، ما بقی محصولات بین مزارع و زارع تقسیم شود. مقدار سود این اوراق ثابت نیست و به فاکتورهای مهمی مانند میزان محصول تولید شده، قیمت تمام شده محصول، قیمت فروش آن و … بستگی دارد. میزان سود واقعی تا پایان سال مالی مشخص نمی‌شود.
بطلان عقد مزارعه به چه صورت است؟
اگر قرارداد از همان اول بدون زمان تدوین و تنظیم شود، باطل است و امکان اجرای آن وجود ندارد. عدم اهلیت طرفین یا یکی از آن‌ها، عدم قابلیت کشت زمین و عدم وجود زمین از دیگر موارد بطلان عقد مزارعه است. اگر پیش از ابطال کشت زراعی در زمین صورت نگرفته باشد، زمین به مالک بازگردانده می‌شود. اگر کشت صورت گرفته باشد، تمام محصولات متعلق به صاحب بذر است. همچنین اگر بذر به مزارع و زارع تعلق داشته باشد، محصول تقسیم می‌شود. اگر صاحب بذر شخص ثالث باشد، محصولات زمین متعلق به وی است. البته مالک زمین می‌تواند در صورت ابطال قرارداد هر زمان که خواست زرع را قلع کند و یا با دریافت اجرت از صاحب بذر به وی اجازه دهد تا محصول را برداشت کند.
نقدشوندگی بالای اوراق مزارعه
دارنده اوراق مزارعه می‌تواند اوراق را نگه‌داری کرده و در پایان هر دوره زراعی از سود اوراق استفاده کند؛ همچنین وی می‌تواند در مواقع نیاز به نقدینگی، آن‌ها را در بازار ثانوی بفروشد. تغییرات قیمتی این اوراق در بازار ثانوی بسیار شبیه به اوراق مساقات است. قیمت اوراق به فاکتورهای مهمی بستگی دارد. از آنجایی که اوراق مزارعه نشان‌دهنده مالکیت مشاع بر یک زمین زراعی است، مضاف بر سود سالیانه تقریبی که به سود حاصل از زراعت وابسته است، بازدهی این اوراق به قیمت خود زمین نیز بستگی دارد.
قیمت زمین کشاورزی همانند بسیاری از دارایی‌های دیگر در دوران تورم افزایش می‌یابد، پس قیمت اوراق مزارعه نیز با تورم رشد می‌کند. از طرف دیگر هر چه به سررسید پرداخت سود و یا انتهای سال مالی نزدیک می‌شویم، قیمت این اوراق افزایش می‌یابد. پس از تقسیم سود در پایان سال مالی تاثیر این موضوع خنثی می‌شود و در اواخر سال مالی بعد مجددا قیمت به همین دلیل افزایش می‌یابد.
تفاوت مزارعه و مساقات چیست؟
با مطالعه این مطلب به این موضوع پی بردید که شباهت‌های بسیار زیادی بین اوراق مساقات و اوراق مزارعه وجود دارد، اما چه چیزی این دو ابزار مالی را از یکدیگر متمایز می‌کند؟
۱) تفاوت اول در محصول است. قرارداد مساقات برای محصولات درختی عقد می‌شود که چندین سال دوام دارند اما قرارداد مزارعه برای هر محصول کشاورزی‌ای به کار می‌رود.
۲) در مزارعه عامل می‌تواند بدون اجازه مالک شریک برای خود بگیرد ولی در قرارداد مساقات این چنین نیست. در صورتی که عامل قصد شریک گرفتن داشته باشد، باید اجازه مالک را بگیرد.
جمع بندی
قراردادهای مزارعه با شباهت بسیار زیادی که به قراردادهای مساقات دارند می‌توانند کمک بسزایی به توسعه کشاورزی کشور کنند. ویژگی‌های خاص این قراردادها و همچنین اوراقی که طبق همین قراردادها منتشر می‌شود، سرمایه‌های سرگردان مردم را به سمت بخش کشاورزی سوق می‌دهد. با وجود این‌که ریسک سرمایه‌گذاری به روش خرید اوراق مزارعه زیاد است اما به علت پتانسیل بالای کشور در بخش کشاورزی میتوان اوراق کم‌ریسک‌تر و سودده‌تر را با مطالعه و بررسی دقیق یافت. در این نوشتار به توضیح اوراق مزارعه به عنوان یکی از انواع صکوک پرداختیم. آشنایی بیشتر با این ابزارهای مالی اسلامی به رونق و توسعه‌ی بازار سرمایه کمک شایانی خواهد کرد.
