پایه پولی چیست و چه تفاوتی با نقدینگی دارد؟

پایه پولی یا «پول قدرتمند» به اسکناس‌ها، مسکوکات و حساب‌های بانکی نزد بانک مرکزی گفته می‌شود. درواقع پایه پولی تمام پولی است که مستقیماً توسط بانک مرکزی خلق شده به همین علت به آن پول قدرتمند نیز گفته می‌شود.

مقدمه‌‌‌‌‌‌ای از پایه پولی و آشنایی با آن

برای درک عمیق‌تر سیاست‌های پولی و مالی باید با ابزارهای آن‌ها مانند پایه پولی آشنا شد. پایه پولی به دارایی‌های بانک مرکزی گفته می‌شود که بیشترین میزان نقدشوندگی را دارد. از طرف دیگر به علت اینکه بخشی از این پول ممکن است به خلق اعتبار منجر شود و پول بیشتری تولید کند، به آن پول پرقدرت یا پول قدرتمند نیز گفته می‌شود. تغییرات در پایه‌‌‌‌‌‌ی پولی با ضریبی فزاینده به تغییرات در نقدینگی منجر خواهد شد. این موضوع اهمیت بررسی پایه پولی را چندین برابر می‌کند. تغییرات شدید پایه پولی منجر به تورم و یا رکود خواهد شد. در این مقاله به تعریف پایه پولی، منابع و مصارف آن و ابزارهای کنترل آن توسط دولت پرداخته می‌شود.

پایه پولی چیست؟

پایه پولی تمام پولی است که مستقیماً توسط بانک مرکزی خلق شده به همین علت به آن پول قدرتمند نیز گفته می‌شود. پولی که در بانک قرار دارد می‌تواند وام داده شود و یا در پروژه‌های سودآور سرمایه‌گذاری شود. به همین دلیل با وام‌‌‌‌‌‌دهی‌‌‌‌‌‌های مکرر پول جدید خلق خواهد شد. قدرت پول خلق شده توسط بانک مرکزی نیز به‌این‌علت بالاست. از طرف دیگر پایه پولی را می‌توان یکی از علل افزایش نرخ تورم دانست. تغییرات افزایشی پایه پولی منجر به افزایش نقدینگی شده و به‌تبع آن پیامدهای تورمی به همراه دارد. اقتصاددانان زیادی در ایران بر سر پولی بودن و یا نبودن علل تورم در کشور، مباحثه می‌کنند، اما این مسئله که تزریق پول تازه از طریق بانک مرکزی (به دستور دولت) به اقتصاد منجر به افزایش نرخ تورم می‌شود، یک نظر قطعی است.

در اقتصادی مانند ایران که بازارهای مالی عمیق نیستند و تورم نزدیک به ۵۰ سال است که گریبان آنها گرفته است، ورود پایه پولی به اقتصاد و تبدیل آن به نقدینگی و افزایش نرخ تورم در پی آن، با سرعت بیشتری رخ می‌دهد. معمولاً ضریب فزاینده‌‌‌‌‌‌ی پایه پولی در ایران عددی بین ۷ الی ۸ بوده است و این به آن معناست که تقریباً ۷ برابر میزان افزایش پایه پولی، به نقدینگی کشور اضافه شده و در صورت رشد اقتصادی صفر درصد، مطابق نظریه‌‌‌‌‌‌ی مقداری پول، معادل تغییرات درصدی نقدینگی، تورم نیز افزایش خواهد یافت.

تفاوت پایه پولی و نقدینگی چیست؟

در مقالات قبل به تعریف نقدینگی پرداخته شده است. پایه پولی را می‌توان دارایی‌های داخلی و خارجی بانک مرکزی با بیشترین میزان نقدشوندگی نامید. از دیدگاه دیگر، نقدینگی در اقتصاد شامل مجموع پول و شبه پول است. بادقت به این موضوع می‌توان پی برد که پایه پولی و نقدینگی دارای اشتراکاتی هستند. از طرف دیگر باید به این موضوع اشاره کرد که با ورود پایه پولی به جامعه آن را تبدیل به نقدینگی می‌‌‌‌‌‌کند و می‌تواند به‌عنوان پول جاری در گردش باشد و هم می‌تواند در حساب‌های بانکی و یا به‌صورت برات و سفته در جریان باشد. نکته آخر در مقایسه نقدینگی و پایه پولی این است که نقدینگی با تأثیر گرفتن از ضریب فزاینده شامل پایه پولی می‌شود. در مقالات بعدی به‌تفصیل به ضریب فزاینده پولی و تأثیرات آن در اقتصاد پرداخته خواهد شد. به عبارت ساده‌‌‌‌‌‌تر نقدینگی مفهومی کلی‌‌‌‌‌‌تر از پایه‌‌‌‌‌‌ی پولی است.

منابع و مصارف پایه پولی

سؤالی که ممکن است در ذهن شکل بگیرد این است که آیا بانک مرکزی می‌تواند به میزان دلخواه پول جدید منتشر کند و به پایه پولی بیفزاید؟ بانک مرکزی صرفاً می‌تواند در قالب ترازنامه خود که از دو بخش منابع و مصارف تشکیل شده است، اقدام به تولید پایه پولی کند. در ادامه در خصوص منابع و مصارف پایه پولی توضیحاتی ارائه خواهیم کرد.

منابع پایه پولی

ذخایر طلا یکی از مهم‌ترین منابع پایه پولی در کل دنیاست و پیش از ایجاد پول بی‌پشتوانه (فیات) پشتوانه اصلی پول کشورها بود. امروزه نیز بانک مرکزی می‌تواند با دریافت طلا از صاحبان آن، مبلغ پولی آن را به آن‌ها بپردازد.

منبع دوم ارز خارجی است. بانک مرکزی می‌تواند در ازای دریافت ارز خارجی مبلغ پولی (به ارز داخلی) آن را پرداخت کند. در این صورت قدرت بانک مرکزی برای دخالت در بازار افزایش می‌یابد و از طرف دیگر پول پرقدرت وارد اقتصاد می‌شود. در دوره‌‌‌‌‌‌های افزایش درآمد ارزی و خصوصاً در زمانی که ما به‌ازای کالایی برای آن وجود ندارد و دولت نیازمند ریال است، فروش دلارهای نفتی به بانک مرکزی و افزایش دارایی خارجی بانک مرکزی یکی از عوامل افزایش پایه پولی و افزایش تورم بوده است.

بدهی دولت به بانک مرکزی یکی دیگر از اقلام پایه پولی است. گاهی اوقات دولت‌‌‌‌‌‌ها برای جبران کسری بودجه اقدام به استقراض مستقیم از بانک مرکزی کرده‌‌‌‌‌‌اند. در این صورت در ترازنامه بانک مرکزی دولت بدهکار می‌شود. این بدهی یک منبع دیگر برای پایه پولی به شمار می‌رود. البته در ایران، بعد از برنامه‌‌‌‌‌‌ی سوم توسعه استقراض مستقیم از بانک مرکزی توسط دولت متوقف شده است.

بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی نیز منبع پایه پولی است چرا که بانک‌ها برای بازپرداخت حساب‌های خود گاهی از بانک مرکزی وام می‌گیرند. در این صورت پول پرقدرت به اقتصاد تزریق می‌شود. در سال‌‌‌‌‌‌های اخیر افزایش بدهی بانک‌‌‌‌‌‌ها به بانک مرکزی ناشی از افزایش تسهیلات اعطایی به بخش دولتی نیز رخ‌داده است.
آخرین منبع پایه پولی خالص سایر دارایی‌های بانک مرکزی است که شامل تعهدات و حساب سرمایه و ودیعه‌های پرداخت‌شده به بخش خصوصی است.

مصارف پایه پولی که در سمت دیگر ترازنامه قرار دارد و باید با منابع آن متناسب و متعادل باشد، شامل سه بخش می‌شود. سپرده‌های قانونی بانک‌ها نزد بانک مرکزی، سپرده‌های دیداری بانک‌ها نزد بانک مرکزی و اسکناس و مسکوک در دست اشخاص و مؤسسات غیردولتی سه بخش اصلی مصارف پایه پولی هستند.

عوامل موثر بر پایه پولی

همان گونه که گفته شد، پایه پولی نقدترین دارایی است که توسط بانک مرکزی ایجاد و منتشر می‌شود و تأثیرات زیادی روی نرخ تورم دارد؛ بنابراین بانک مرکزی از این دارایی به‌عنوان یک ابزار برای کنترل نرخ تورم استفاده می‌کند. در این بخش روش‌هایی که بانک مرکزی به‌وسیله آن‌ها اقدام به کنترل پایه پولی می‌کند بررسی می‌شوند.

نرخ بهره: نرخ بهره از دو جنبه قابل‌بررسی است. نرخ بهره بانک‌ها و نرخ بهره بین‌بانکی این دو جنبه را تشکیل می‌‌‌‌‌‌دهند. زمانی که نرخ بهره بانک‌ها افزایش می‌یابد، جذابیت سرمایه‌گذاری در بانک‌ها برای مردم افزایش می‌یابد و به همین دلیل پول از بازارهای دیگر خارج شده و به سمت بانک‌ها سرازیر می‌شود. البته باید توجه داشت که در اثر افزایش کنترل نشده نرخ بهره، به علت خروج بیش از پول از بازارهای مختلف، ممکن است کشور دچار رکود شود. بانک مرکزی با کاهش نرخ بهره بانک‌ها به خروج پول از بانک و ورود آن به بازارهای دیگر در جهت رونق تولید، حرکت می‌کند.

نرخ بهره بین‌بانکی: نرخ بهره‌‌‌‌‌‌ی بین‌بانکی نیز یکی دیگر از ابزارهای کنترل پایه‌‌‌‌‌‌ی پولی است که توسط بانک مرکزی تعیین می‌شود. بانک‌ها برای اجرای تعهدات خود از یکدیگر وام‌های کوتاه‌مدت می‌گیرند که بانک وام‌دهنده در ازای آن، مقداری سود دریافت می‌کند. اگر نرخ بهره بین‌بانکی افزایش یابد، معمولاً تأثیرات زیادی روی سپرده‌های بلندمدت و میان‌مدت بانک‌ها می‌گذارد. در این صورت بانک وام‌دهنده سود بیشتری دریافت می‌کند و می‌تواند نرخ بهره سپرده‌های خود را افزایش دهد و پول بیشتری جذب کند.

عملیات بازار باز: یکی از متداول‌ترین روش‌ها برای کاهش و یا افزایش پایه پولی، عملیات بازار باز است. این عملیات به‌وسیله خریدوفروش اوراق‌قرضه دولتی صورت می‌گیرد. اگر تقاضا برای پول در کشور کاهش یابد و ارزش پول ملی رو به افول باشد و پول نقد در کشور رو به صعود باشد، دولت باعرضه اوراق‌قرضه دولتی که نرخ بهره بالایی دارد، اقدام به جمع‌آوری این پول می‌کند. از طرف دیگر اگر تقاضا برای پول افزایش یابد، بانک مرکزی اقدام به خرید اوراق‌قرضه دولتی می‌کند تا پایه پولی افزایش یابد و نقدینگی در اقتصاد رشد کند.

ذخیره قانونی پول: ذخیره قانونی میزان پولی است که بانک‌ها نزد بانک مرکزی دارند. این میزان پول نقد برای زمانی ذخیره می‌شود که اشخاص به‌یک‌باره بخواهند بخش اعظمی از پول خود را از بانک برداشت کنند. میزان ذخیره قانونی پول در بانک‌ها توسط بانک مرکزی تعیین می‌شود. اگر احساس شود که تقاضای پول در جامعه زیاد است، میزان ذخیره قانونی کاهش می‌یابد تا پول بیشتری به سمت بازارهای دیگر روانه شود. از طرف دیگر اگر بانک مرکزی بخواهد از رشد میزان پول نقد در کشور جلوگیری کند، میزان ذخیره قانونی را افزایش می‌دهد تا پول بیشتری در بانک‌ها بلوکه شود.

سخن پایانی درباره‌‌‌‌‌‌ی پایه پولی

پایه پولی، منابع و مصارف آن در این مقاله بررسی شد. همچنین نحوه کنترل پایه پولی و تأثیرات افزایش آن بر نرخ تورم مطرح شد. پایه پولی را می‌توان دارایی‌های داخلی و خارجی بانک مرکزی دانست که بیشترین میزان نقدشوندگی را دارند و به علت این‌که معمولاً از طریق سیستم بانکی به اقتصاد تزریق می‌شوند، می‌توانند موجبات چندبرابر شدن شاخص‌های پولی اقتصاد را فراهم آورند. به همین علت به آن پول قدرتمند نیز گفته می‌شود. در مقاله‌های بعدی به سیاست‌های پولی و مالی اشاره خواهد شد.

برای دسترسی به سایر مقالات و محتوای آموزشی وارد شوید.