دستکاری در بازار به چه معناست؟
دستکاری قیمت در بازار سهام، یکی از موضوعات جنجالی در سال‌های اخیر در بازار سرمایه بوده و به‌عنوان یکی از دلایل اصلی بی‌اعتمادی سرمایه‌گذاران به خرید سهام در بورس شناخته می‌شود. این پدیده به اقداماتی اطلاق می‌شود که منجربه تعیین قیمت سهم‌ها به‌صورت غیرمنصفانه و غیرواقعی می‌گردد، به‌طوری‌که قیمت‌های معاملاتی از ارزش واقعی آن‌ها بالاتر یا پایین‌تر می‌شود.
دستکاری قیمت که به‌منظور تغییر ارزش اوراق بهادار انجام می‌شود، یک عمل غیرقانونی است و معمولاً با دخالت در نحوه و ظاهر معاملات بازار صورت می‌گیرد. این نوع مداخله، زمانی رخ می‌دهد که گروهی از سرمایه‌گذاران بزرگ به طور هدفمند فعالیت‌هایی را در بازار انجام می‌دهند تا قیمت نماد شرکت‌ها را به سطوحی غیر از ارزش واقعی آن‌ها برسانند. این اقدامات می‌تواند قدرت خریدار به فروشنده را به شکل غیرعادلانه‌ای تغییر دهد و تبعات جدی برای سلامت بازار و اعتماد سرمایه‌گذاران داشته باشد.
تأثیرات دستکاری قیمت در بازار سهام
دستکاری قیمت در بازار سهام، به شکل قابل‌توجهی بر تصمیم‌گیری سهامداران خرد تأثیر می‌گذارد. این افراد که معمولاً تجربه کافی ندارند، در مواجهه با هیجان کاذب ناشی از نوسانات قیمت، قادر به مدیریت احساسات خود نیستند. از جمله تأثیرات این پدیده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ایجاد تصویر نادرست از روند معاملات: فیلتر نویسی در بورس می‌تواند به سرمایه‌گذاران کمک کند تا از چنین نوساناتی عبور کنند، دستکاری قیمت موجب می‌شود که وضعیت واقعی بازار به اشتباه نمایش داده شود.
- هدایت اشتباه سرمایه‌گذاران: این پدیده می‌تواند افراد را به انجام معاملات غیرمنطقی وادارد.
- تشکیل قیمت‌های غیرواقعی: در نتیجه این دستکاری، قیمت سهم‌ها به سطوح غیرمنطقی می‌رسد که با واقعیت‌های بنیادی شرکت‌ها همخوانی ندارد.
روش‌های دستکاری قیمت در بازار سهام
دستکاری قیمت در بازار سهام از شیوه‌های متنوعی بهره می‌برد که به‌ظاهر تغییرات آنچنانی در قیمت‌ها ایجاد نمی‌کند، اما در واقع هدف اصلی ایجاد اختلال در قیمت سهم است. در ادامه به دو روش اصلی دستکاری قیمت در بازار سهام اشاره می‌شود:
- دستکاری قیمت در بازار سهام مبتنی بر معامله
در این شیوه، گروهی از سرمایه‌گذاران بزرگ با هماهنگی یکدیگر اقدام به خرید گسترده سهمی خاص می‌کنند. این تقاضای کاذب منجربه افزایش غیرواقعی قیمت سهم می‌شود. پس از رسیدن قیمت به سطح مورد‌نظر، این سرمایه‌گذاران اقدام به فروش سهم‌های خود کرده و سود قابل‌توجهی به دست می‌آورند. این فرایند به‌ویژه در سهم‌هایی با ارزش بازار پایین رایج است.
- دستکاری قیمت در بازار سهام مبتنی بر اطلاعات
این نوع دستکاری شامل انتشار اطلاعات نادرست یا شایعات غیرواقعی است که به هدف افزایش یا کاهش قیمت سهم‌ها صورت می‌گیرد. سرمایه‌گذاران بانفوذ با ایجاد ترس از طریق شایعات منفی، سهم‌های خرد را با قیمت پایین خریداری می‌کنند و سپس در زمان مناسب آن‌ها را با قیمت واقعی می‌فروشند. برعکس، گاهی اطلاعات مثبت بدون پایه و اساس منتشر می‌شود تا تقاضای کاذب ایجاد شود و سپس سهام به قیمت بالاتری فروخته شود.
روش‌های پیشگیری از دستکاری قیمت در بازار سهام
دستکاری قیمت در بازار سهام، یکی از عوامل اصلی بی‌اعتمادی سرمایه‌گذاران به بازار بورس بوده و مانع از توسعه‌ی این بازار می‌شود. به همین دلیل، جلوگیری از این پدیده به دغدغه‌ی اصلی نهادهای نظارتی و فعالان بازار تبدیل شده است.
- نظارت بازار
برای مقابله با دستکاری قیمت، سازمان بورس و اوراق بهادار ناظران بازار را معرفی کرده است. این ناظران مجازند در صورت مشاهده‌ی هرگونه رفتار مشکوک، دستور توقف نماد را صادر کنند تا بررسی‌های لازم انجام شود. این اقدام، یک روش مؤثر برای جلوگیری از تغییرات ساختگی در قیمت‌ها به‌شمار‌می‌رود.
- انتشار اطلاعات صحیح
کنترل فرایند انتشار اطلاعات دقیق و به‌موقع از سوی شرکت‌ها نیز یکی دیگر از راه‌های مؤثر در جلوگیری از دستکاری قیمت است. با نظارت بر افشای اطلاعات واقعی، می‌توان از تأثیرگذاری مجرمان بر قیمت‌ها جلوگیری کرد. در صورت دسترسی عمومی به اطلاعات صحیح، سرمایه‌گذاران کم‌تجربه تحت تأثیر اطلاعات نادرست قرار نمی‌گیرند.
چگونه دستکاری قیمت در بازار سهام انجام می‌شود؟
بسیاری از فعالان بازار سرمایه بر این باورند که نیروهای خاصی در حال تغییر قیمت‌ها و شاخص‌ها به نفع خود هستند و به همین دلیل روند طبیعی بازار را مختل می‌کنند. با این حال، شکل واقعی دستکاری ممکن است پیچیده‌تر از آن چیزی باشد که تصور می‌شود. در ادامه، به روش‌های مختلف دستکاری قیمت در بازار سهام اشاره می‌شود.
- نرخ بهره‌ی بین بانکی
نرخ بهره‌ی بین بانکی یکی از عوامل کلیدی است که بر نوسانات بازار تأثیر می‌گذارد. افزایش این نرخ به‌معنای افزایش سود سپرده‌های بانکی است که باعث می‌شود سرمایه‌گذاران تمایل بیشتری به سرمایه‌گذاری در سپرده‌ها پیدا کنند. برعکس، کاهش نرخ بهره می‌تواند منجربه انتقال سرمایه به بازارهای دیگر مانند بورس شود. قدرت خریدار به فروشنده نیز تحت‌تأثیر این نوسانات قرار می‌گیرد.
- شایعات و اخبار
یکی از ساده‌ترین روش‌ها برای دستکاری قیمت در بازار سهام، انتشار اطلاعات نادرست و شایعات است. این کار می‌تواند باعث نوسانات قیمت‌ها شود. سودجویان با هماهنگی، اقدام به ثبت سفارشات زیاد در یک سهم خاص می‌کنند تا قیمت آن را بالا ببرند و پس از دستیابی به هدف، سهام خود را می‌فروشند. از سوی دیگر، اگر هدف کاهش قیمت باشد، می‌توان با فروش‌های سنگین و نشر اطلاعات کاذب، قیمت سهم را پایین آورد.
- معاملات گروهی
معاملات گروهی، به‌ویژه در میان سرمایه‌گذاران عمده، می‌تواند به دستکاری قیمت‌ها کمک کند. این سرمایه‌گذاران با همکاری یکدیگر، می‌توانند با ثبت سفارشات در زمان‌های مشخص، سهام را به نفع خود تغییر دهند. این کار معمولاً باعث فریب سهامداران خرد و همراهی آن‌ها با این سفارشات بی‌اساس می‌شود.
- اطلاعات ناکافی در کدال
برخی منتقدان معتقدند که شرکت‌ها اطلاعات کم‌اهمیت یا غیرضروری را در سایت کدال منتشر می‌کنند که می‌تواند به دستکاری قیمت در بازار سهام منجر شود. این عدم شفافیت و وجود رانت اطلاعاتی برای برخی از سهامداران خاص، بر عملکرد بازار تأثیرگذار است.
- مشکلات محاسبه‌ی شاخص کل
شاخص کل، معمولاً به‌عنوان معیار اصلی برای ارزیابی وضعیت بازار سرمایه در نظر گرفته می‌شود، اما مشکلاتی در محاسبه‌ی آن وجود دارد که نمی‌تواند تصویر دقیقی از وضعیت سهم‌ها ارائه دهد. عواملی چون تأثیر عرضه‌های اولیه و سهم‌های بزرگ، می‌تواند به شکل‌گیری تصورات نادرست از وضعیت بازار کمک کند.
- کد به کد کردن
کد به کد کردن یکی دیگر از شیوه‌های مرسوم است که به‌ویژه توسط فعالان حقوقی انجام می‌شود. این روش می‌تواند باعث سردرگمی سرمایه‌گذاران خرد شود و به دو شکل انجام می‌گیرد: در نوع اول، فرد با کد حقوقی خود به فروش سهام می‌پردازد و سپس با کد حقیقی خود همان سهام را دوباره خریداری می‌کند. در نوع دوم، فرد با کد حقوقی خرید می‌کند و با کد حقیقی خود به فروش می‌پردازد که این موضوع می‌تواند حمایت کاذب از سهم را نشان دهد.
- اعمال سلیقه‌ی ناظر بر معاملات
در برخی مواقع، ناظر بازار ممکن است معاملات مثبت یا منفی را تأیید نکند، در‌حالی‌که در روزهای دیگر ممکن است این تأییدات به شکل دیگری باشد. این عدم یکپارچگی ممکن است به‌عنوان دستکاری قیمت در بازار سهام تلقی شود.
- دامنه‌ی نوسان
برخی افراد نیز وجود دامنه‌ی نوسان را مصداقی از دستکاری در بازار می‌دانند، چرا که این مکانیسم می‌تواند تعادل طبیعی عرضه و تقاضا را بر هم بزند و منجر به ایجاد صف‌های خرید‌وفروش شود.
آیا دستکاری قیمت در بازار سهام قانونی است؟
دستکاری قیمت در بازار سهام و اوراق بهادار، می‌تواند تعادل بازار را به هم بزند و موجب از بین رفتن اعتماد سرمایه‌گذاران شود. به طور کلی، این عمل شامل اقداماتی است که منجربه ایجاد قیمت‌های مصنوعی و گمراه‌کننده می‌شود و سرمایه‌گذاران را فریب می‌دهد. در نتیجه، افرادی از نوسانات قیمتی کاذب سود زیادی کسب می‌کند.
این نوع دستکاری ممکن است از طریق استفاده از اطلاعات نادرست یا انجام معاملات غیرقانونی انجام شود و بیشترین آسیب را به سرمایه‌گذاران خرد وارد آورد. اکثر نظام‌های حقوقی دستکاری بازار را به‌عنوان یک عمل ممنوع تلقی می‌کنند. در کشور ما، علاوه‌بر مجازات‌های انضباطی، طبق بند ۳ ماده‌ی ۴۶ قانون بازار اوراق بهادار مصوب ۱۳۸۴، این عمل دارای مجازات‌های کیفری و مدنی نیز هست. مجازات کیفری شامل حبس از سه ماه تا یک سال و یا جزای نقدی معادل دو تا پنج برابر سود حاصل شده است.
همچنین، بر اساس ماده‌ی ۵۲ قانون بازار اوراق بهادار، فرد مرتکب موظف به جبران خسارت زیان‌دیدگان است. صحت قراردادهای منعقده در نتیجه‌ی این رفتار مجرمانه نیز مورد بحث است، هرچند ممکن است تحت شرایط خاصی همچنان معتبر باشد.
توجه داشته باشید که در برخی موارد، دستکاری بازار ممکن است به طور قانونی جرم محسوب نشود، اما تأثیرات قابل‌توجهی بر هیجانات کاذب و زیان‌های سهامداران خرد بگذارد.
