هنگام آشنایی با بورس و شناختن مفاهیم اولیه آن، یکی از مواردی که می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بایست نسبت به آن آشنایی مناسبی پیدا کرد، شناسایی انواع سهام و دسته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بندی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های آن از جنبه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مختلف است. به‌طورکلی در بازارهای مالی، اوراق بهادار که نشانه‌ای از مالکیت و نوعی از طلبکاری از یک شرکت یا نهاد است مورد معامله قرار می‌گیرند. این اوراق بهادار را میتوان به بخش‌های اوراق حقوق صاحبان سهام، اوراق بدهی و ابزارهای مشتقه تقسیم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بندی کرد. از اوراق حقوق صاحبان سهام میتوان به سهام عادی و سهام ممتاز اشاره نمود. در این نوشتار می‌خواهیم شما را با انواع سهام در بورس از جمله سهام عادی، سهام جایزه، سهام شناور و… بیشتر آشنا کنیم و به بررسی تفاوت‌های آنها بپردازیم.
مفهوم سهام چیست؟
سهم یا سهام یک شرکت با تقسیم کردن سرمایه یک شرکت سهامی به قسمت‌های مساوی به وجود می‌آید. سهام به وجود آمده نشانه‌ای از مشارکت، تعهد و یا ذی‌نفع بودن شخص دارنده سهام از دارایی و منافع شرکت است. این سهام به‌خودی‌خود، ادعایی بر مالکیت شخص به دارایی شرکت به وجود نمی‌آورد اما شخص صاحب سهام به نسبت سهامی که در اختیار دارد دارای حق و حقوقی است که از آنها بهره‌مند خواهد شد. برای مثال میتواند در مجامع شرکت کند و یا در صورت انحلال شرکت از دارایی‌های شرکت متناسب با سهامش استفاده کند.
به چه کسی سهام‌دار می‌گوییم؟
به شخصی حقیقی یا حقوقی که طبق قوانین، بخشی از سهام یک شرکت سهامی اعم از خاص و عام را در اختیار داشته باشد سهام‌دار می‌گوییم. شخص صاحب سهام به میزان سهامی که در اختیار دارد در مالکیت و منافع شرکت و همچنین ریسک‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های آن سهیم خواهد بود. البته که در صورت عملکرد ضعیف شرکت و دادن ضرر، این زیان هم با وی به اشتراک گذاشته خواهد شد. طبق امید نامه‌ای که در شرکتها تهیه میشود سهام‌داران از حقوقی برخوردار می‌شوند، برای مثال آنها حق مطالبه‌گری از مدیران و پیگرد آنها در صورت سوءمدیریت را دارند.
سهام عادی
اساسی‌ترین نوع سهام، سهام عادی است. رایج‌ترین اوراق بهاداری که مالکیت یک شرکت را نشان می‌دهد سهام عادی است و معمولاً وقتی صحبت سهمی میشود منظور افراد همین نوع سهام است. سهام عادی عموماً دارای ۲ ارزش است: ارزش اسمی و ارزش بازاری. ارزش اسمی هر برگ سهم ۱۰۰۰ ریال یا ۱۰۰ تومان است. اما ارزش بازاری هر سهم از طریق عرضه و تقاضا و معاملات تعیین میشود.
نکته‌ای مهم و قابل‌ذکر آن است که مسئولیت حقوقی سهام‌داران وابسته به میزان سهام آنها است. به طور مثال اگر شرکتی منحل شده و میزان دارایی‌های آن از طلب طلبکاران کمتر باشد، پس از تسویه بدهی‌ها، باقی‌مانده آن متوجه سهام‌داران عادی شرکت نخواهد شد.
یکی دیگر از ویژگی‌های سهام عادی آن است که دارندگان سهام باتوجه‌به تعداد آن میتوانند در انتخاب هیئت‌مدیره و تأیید و رد اقدامات شرکت باتوجه‌به حق رأی‌شان شرکت کنند.
صاحبان سهام عادی دارای حق‌تقدم برای خرید سهام جدید شرکت هستند. به این معنا که اگر شرکت افزایش سرمایه از محل آورده نقدی داشته باشد، با افزایش تعداد سهام، شرکت سهام جدیدی منتشر می‌کند که به جهت حفظ دارایی و درصد مالکیت سهام‌داران، آنها مقدم به تملک سهام حق‌تقدم جدید خواهند بود.
سهام ممتاز
سهام ممتاز یک شرکت نوعی گواهی مبنی بر مالکیت با حق‌وحقوق محدود برای فرد است که میتوان آن را منتقل نیز کرد. ویژگی این سهام و کلمه ممتاز به آن خاطر است که اولویت پرداخت سود سهام ممتاز نسبت به عادی بیشتر است و حتی اگر شرکت ورشکسته یا منحل بشود هم باید به طور کامل پرداخت شود.
البته که باید این نکات را در نظر داشته باشیم که سهام ممتاز همچون سهام عادی سررسید ندارد و ممکن است شرکتها برخی امتیازات مضاعف را نیز برای دارندگان سهام ممتاز در نظر بگیرند. به طور مثال ممکن است برخی از شرکتها مطابق اساس‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نامه و امید نامه‌شان حق رأی مضاعفی را برای دارندگان سهام ممتاز در نظر بگیرند.
حال ممکن است این سؤال پیش بیاید که چه زمانی ممکن است شرکتها سهام ممتاز منتشر کنند؟ یکی از مواردی که در آن شرکتها میتوانند اقدام به انتشار سهام ممتاز کنند زمانی است که نیاز به افزایش سرمایه داشته باشند اما کسی حاضر به خرید سهام آنها نباشد و یا اگر شرکت بخواهد افراد سرشناس و با اعتبار در حوزه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی فعالیتش را وارد شرکت کند ممکن است اقدام به انتشار سهام ممتاز کند.
سهام کنترلی
اگر بخواهیم تعریف ساده از سهام کنترلی ارائه دهیم، سهام کنترلی سهامی است که دارنده آن میتواند در شرکت مدیریت کند. دارنده سهام مدیریتی یا سهام کنترلی یا تعداد سهام منتشر شده زیادی را در اختیار دارد و یا نسبتی از سهام را دارا است که با این نسبت وی دارای قدرت اعمال‌نظر در شرکت است. این مدیریت و اعمال‌نفوذ دارنده سهام کنترلی به دو صورت انجام می‌پذیرد. یک آن که میتواند یک یا چند نفر از اعضای هیئت‌مدیره را تعیین کرده و دوم آنکه با گرفتن رأی اکثریت اعضای هیئت‌مدیره کنترلی بر منصوب شدن مدیرعامل داشته باشد.
دارنده سهام کنترلی در تصمیم‌گیری‌ها و راهبری شرکت به طور مستقیم تأثیرگذار است. اگر ۵۰ درصد هیئت‌مدیره در تصاحب شخصی باشد او دارنده یک بلوک مدیریتی است که به طبع مدیریت شرکت به همان بلوک خواهد رسید. سهام کنترلی به دارنده بلوک امکان دسترسی سریع به مهم‌ترین اطلاعات و آخرین اخبار شرکت را خواهد داد. اگر سهام‌داری مقداری معادل ۱۶.۷ درصد از سهام شرکتی را تحت تملک داشته باشد میتواند یک نماینده در هیئت‌مدیره داشته باشد و از این طریق بر روی تصمیمات و فرایندهای اجرایی شرکت به اندازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی سهامش اعمال‌نفوذ کند.
سهام ترجیحی
در اصل ۴۴ قانون اساسی بر لزوم خصوصی‌سازی و واگذاری برخی از شرکتهای دولتی به بخش خصوصی تأکیداتی صورت‌گرفته است. این امر در برنامههای توسعه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی پس از انقلاب نیز به‌صورت مستمر مورد تأکید قرار گرفته است. خصوصی‌سازی سبب افزایش بهره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌وری خواهد شد. خصوصی‌سازی شرکتها برنامه‌ای است که موجب ایجاد تعادل میان امور اجرایی، مالی و حقوقی بین حکومت و بازار می‌گردد و توسعه خصوصی‌سازی موجب رشد و رونق بیش‌ازپیش خواهد شد.
شرکتهای بورسی که برنامههای خصوصی‌سازی دارند، در راستای این برنامه‌ها میتوانند نوعی از سهام بنام سهام ترجیحی را به کارمندانشان واگذار کنند.
سهام جایزه
گاهی پیش می‌آید که یک شرکت از ذخایر اندوخته قابل‌توجه خود استفاده کرده و اقدام به افزایش سرمایه از محل سود انباشته کند، بخشی از این سود انباشته از طریق انتشار سهام جایزه به سهام‌داران فعلی شرکت خواهد رسید. روال این امر به این صورت است که سهام اضافی مدنظر شرکت بدون هزینه به سهام‌داران فعلی اعطا می‌گردد.
به‌نوعی این آورده به‌جای سود سهام، تبدیل به سهام آزاد شده و معامله می‌گردد. اتفاق افتادن این فرایندها در شرکت موجب تغییر موقعیت و قیمت سهام شرکت در بازار بورس گردیده و باتوجه‌به میزان سهام منتشرشده قیمت سهام کاهش می‌یابد. اما در نظر داشته باشیم که با اصلاح وضعیت مالی و معافیت‌های مالیاتی تبدیل ذخایر اندوخته به‌حساب سرمایه، قیمت سهم به‌مرور افزایش‌یافته و سهام‌دارانی که به تعداد سهامشان اضافه نیز شده، منتفع می‌گردند.
انواع سهام از منظر ماهیت آورنده
از نظر ماهیت آورنده نیز میتوان یک تقسیم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بندی برای انواع سهام ارائه داد. با این معیار انواع سهام به دو بخش سهام نقدی و سهام غیرنقدی قابل تقسیم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بندی خواهد بود. سهام نقدی آن دسته از سهام یک شرکت است که ارزش آن به‌صورت نقدی به شرکت پرداخته میشود و یا اینکه حداقل بخشی از آن به شکل نقدی و بخشی دیگر از آن به شکل تعهدی پرداخت میشود. اما در سهام غیرنقدی، مبلغ ما به‌ازای آنها به شکل به‌صورت غیرنقدی و به وسیله‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی ملک، خودرو، لوازم اداری و … در نظر گرفته میشود. ازآنجایی‌که این آورده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های غیرنقدی نیاز به ارزش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذاری دقیق دارند، این امر توسط کارشناس رسمی دادگستری انجام خواهد شد.
مفهوم سهام شناور آزاد چیست؟
سهام شناور یک شرکت به سهامی گفته میشود که مالکان آن قصد شرکت در مدیریت را ندارند و می‌خواهند به خریدوفروش آن سهام بپردازند. برای محاسبه سهام شناور آزاد باید بررسی کنیم که کدام سهام‌داران قصد واگذاری سهام خود در کوتاه‌مدت را ندارند و می‌خواهند برای اعمال مدیریت سهام خود را نگهداری کنند. اگر سهام شناور آزاد یک شرکت بیشتر باشد امکان دست‌کاری قیمت آن کمتر و نقدشوندگی آن بالاتر خواهد بود زیرا که حجم منابع زیادی برای این کار لازم است. اما شرکتهای کوچک با منابع کم قابل دست‌کاری خواهند بود. درصد سهام شناور برابر با میزانی از سهام کل شرکت است که دارندگان آن مالک مقداری کمتر از یک درصد کل سهام شرکت هستند. برای کسب اطلاع بیشتر دراین‌خصوص می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توانید به مقاله‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی مربوط به سهام شناور در سایت آکادمی دانایان مراجعه کنید.
جمع‌بندی درباره سهام
در این مقاله با مفهوم سهام، سهام‌دار و انواع سهام آشنا شدیم و گفتیم که مالکان هر نوع سهام چه حق و حقوقی در دریافت مطالبات خود دارند. همچنین راجع به سهام عادی و سهام ممتاز توضیح دادیم و گفتیم که اولویت دریافت مطالبات سهام‌داران در شرایط خاص، با دارندگان سهام ممتاز خواهد بود. از اهمیت سهام مدیریتی یا سهام کنترلی و تأثیرگذاری بالای آن در مدیریت شرکتها نیز مطلع شدیم. به‌طورکلی آشنایی با این مفاهیم و نیز مفهوم سهام شناور آزاد که در انتهای مقاله به آن اشاره کردیم به ما این امکان را می‌دهد که تحلیل بهتر و تصمیم‌گیری پربازده‌تری درباره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی سهام مورد نظرمان داشته باشیم.
