سیاست‌های پولی، سیاست‌هایی هستند که بانک مرکزی و به‌قصد تغییر میزان عرضه پول، کنترل تورم یا تحت‌تأثیر قراردادن درآمد ملی اعمال می‌کند.
مقدمه
سیاست‌های پولی دولت‌ها می‌تواند به‌صورت مستقیم بر روند تورم و متغیرهای پولی اثر بگذارد. در این مقاله به تشریح سیاست‌های پولی پرداخته خواهد شد. این سیاست‌ها با تغییر عرضه پول میزان پول در گردش اقتصاد را کاهش یا افزایش می‌دهد. در این راستا، اگر نقدینگی در کشور افزایش یابد بانک مرکزی با اعمال سیاست‌های انقباضی اقدام به جمع‌آوری پول می‌کند و اگر تقاضای پول افزایش یابد، این نهاد برای جلوگیری از رکود سیاست‌های انبساطی را اعمال می‌کند تا عرضه پول را افزایش دهد. بانک‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری اصلی‌ترین نهاد‌های در دسترس بانک مرکزی است که از طریق آن‌ها می‌تواند سیاست‌های مدنظر را اعمال کند. این سیاست‌ها از نظر برخی از مکاتب اقتصادی کاربردی و تأثیرگذار هستند درحالی‌که برخی دیگر از مکاتب معتقدند تأثیری بر توزیع درآمد، رفاه و دیگر شاخص‌های حقیقی اقتصاد ندارد.
سیاست پولی چیست؟
بانک مرکزی مهم‌ترین نهاد پولی هر کشور است. این سازمان تصمیمات گسترده‌ای در راستای حفظ ارزش پول ملی و کنترل شاخص‌های تعیین‌کننده اقتصادی، اتخاذ می‌کند. سیاست‌های پولی نیز اقداماتی هستند که بانک مرکزی به‌وسیله ابزار‌هایی که در دسترس دارد انجام می‌دهد تا نرخ تورم را کنترل کند. به گفته‌ی بانک مرکزی ایران به‌طورکلی سیاست‌های پولی در ایران مبتنی بر کنترل نرخ بهره و عرضه پول است؛ بنابراین همواره نرخ بهره و عرضه پول موردتوجه ویژه بانک مرکزی ایران است تا روند‌های تورمی و رکودی کشور کنترل شوند. اهمیت نقش پول در اقتصاد باعث به‌وجودآمدن چنین سیاست‌هایی شده است. اهداف بانک مرکزی در اعمال سیاست‌های پولی شامل ایجاد اشتغال کامل، تسریع رشد اقتصادی، کاهش نرخ تورم، ایجاد تعادل در تراز پرداخت‌ها که شامل تثبیت نرخ ارز نیز می‌شود، است.
سیاست‌های پولی از قدمتی طولانی برخوردار هستند. تصمیم‌گیری در مورد میزان چاپ اسکناس و ضرب سکه دو سیاست مهم پولی دوران قدیم به شمار می‌رفتند. چاپ اسکناس بیش از حد مجاز و یا ضرب بیش از حد مسکوکات بارها در تاریخ منجر به ایجاد تورم شده است. با پیدایش بانک‌ها در قرن ۱۷ و ۱۸ میلادی طلا به‌عنوان پشتوانه پول معرفی شد و با گسترش تجارت بین‌الملل و افزایش اهمیت بانک‌ها به‌خاطر نگهداری پول و یا استقراض، مفهوم نرخ بهره نیز به وجود آمد که امروزه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای سیاست پولی شناخته می‌شود.
سیاست‌های پولی انبساطی و انقباضی
سیاست‌های پولی بنا بر تصمیمات دولت در حوزه عرضه پول به دودسته کلی انقباضی و انبساطی تقسیم شده‌اند. می‌توان حدس زد که در سیاست‌های انقباضی نقدینگی جمع‌آوری شده و در سیاست‌های انبساطی، عرضه پول افزایش می‌یابد.
سیاست‌های پولی انقباضی: همان گونه که در مقاله نقدینگی بیان شد، افزایش بیش از حد نقدینگی در جامعه، منجر به تورم می‌شود. این دسته از سیاست‌ها زمانی اعمال می‌شود که پول در جامعه بسیار زیاد است و باعث افزایش سطح عمومی قیمت‌ها شده است. در این صورت بانک مرکزی با کاهش عرضه پول و افزایش نرخ بهره، تلاش می‌کند تا پول در گردش را مدیریت کند و مانع از حمله‌ی آن به بازارهای مختلف و تورم در آن بازارها شود. همچنین ممکن است بانک مرکزی اقدام به تغییر نرخ ذخیره‌ی قانونی برای بانک‌ها کند تا بتواند از این کانال نقدینگی در گردش در جامعه را کنترل کند.
سیاست‌ها پولی انبساطی: در شرایطی که کشور دچار رکود شده باشد، بانک مرکزی عرضه پول را افزایش می‌دهد تا بتواند تقاضای بازارها را تحریک کند و تحت‌تأثیر قرار دهد. از این طریق شرکت‌ها نیز قادر خواهند بود تا در صورت تسهیل شرایط وام‌دهی بانک‌ها، سرمایه در گردش خود را آسان‌تر تأمین کنند. به همین علت بانک مرکزی نرخ بهره را کاهش می‌دهد تا تقاضای کل افزایش یابد و عرضه پول در کشور به طرزی چشمگیر اما کنترل شده افزایش یابد.
ابزارهای بانک مرکزی برای اعمال سیاست‌های پولی
بانک‌های مرکزی برای رسیدن به اهداف ترسیم شده از ابزارهای معینی استفاده می‌کنند. برخی از این ابزارها عمومی هستند و در تمام کشور‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرند؛ اما در ایران برخی از این ابزارها به دلیل مسائل فقهی در طول تاریخ کاربردی نداشتند. البته در حال حاضر با اعمال برخی تغییرات در تعدادی از این ابزارها و هم راستا کردن آن‌ها با مسائل فقهی، اکثر ابزارهای سیاست‌های پولی در جهان، در ایران نیز موضوعیت یافته‌اند.
نرخ بهره و سیاست پولی: همان گونه که پیش‌تر اشاره شد، حجم پول در گردش اقتصاد یکی از مهم‌ترین عوامل اقتصادی مؤثر بر تورم است. بانک مرکزی برای کنترل این حجم از پول، اقدام به افزایش یا کاهش نرخ بهره بانکی می‌کند تا بتواند نقدینگی را به سمت بانک‌ها روانه کند و یا عرضه پول را افزایش دهد.
نرخ سپرده قانونی و سیاست پولی:
نرخ سپرده قانونی یا ذخیره قانونی درصدی از سپرده‌های بانک‌ها است که نزد بانک مرکزی نگهداری می‌شود. این نرخ توسط بانک مرکزی تعیین می‌شود. تغییرات این نرخ می‌تواند یکی از روش‌های اعمال سیاست‌های پولی باشد. به‌عنوان‌مثال اگر بانک مرکزی بخواهد عرضه پول را افزایش دهد نرخ سپرده قانونی را کاهش می‌شود و پول بیشتری به جامعه تزریق می‌شود.
نرخ تنزیل مجدد و سیاست پولی:
بانک مرکزی اسناد مدت‌دار بانک‌ها را با یک نرخ معین تنزیل می‌کند و از این طریق به بانک‌ها وام اعطا می‌کند. اگر بانک مرکزی اقدام به افزایش این نرخ کند، اعتبارات بانک‌ها نزد بانک مرکزی کاهش می‌یابد و وام کم‌تری به آن‌ها تعلق می‌گیرد. در این صورت میزان وامی که بانک‌ها به مردم اعطا می‌کنند کاهش می‌یابد و عرضه پول تغییر خواهد کرد.
عملیات بازار باز و سیاست پولی:
در عملیات بازار باز، بانک مرکزی اقدام به خریدوفروش اوراق بدهی می‌کند. زمانی که کشور دچار تورم شده است فروش اوراق بدهی با سود معقول به سرمایه‌گذاران می‌تواند روش مناسبی برای جمع‌آوری پول به شمار برود. از طرف دیگر اگر لازم باشد عرضه پول افزایش یابد، با خرید اوراق بهادار از دارندگان آن، پول را به اقتصاد تزریق می‌کند.
ابزارهای مستقیم بانک مرکزی در ایران نرخ سود بانکی و تعیین سقف اعتباری است. تعیین سقف اعتباری به این معنی است که عملاً بانک مرکزی مسیر اعطای اعتبارات را تعیین کند و بانک‌ها را موظف کند تا تحت یک‌میزان و اولویت خاص به اعطای اعتبارات بپردازند.
ابزارهای غیرمستقیم بانک مرکزی نیز کنترل سپرده قانونی، اوراق‌قرضه‌ی بانک مرکزی و حساب‌های ویژه بانک‌ها نزد بانک مرکزی است. بانک‌ها حساب‌های ویژه‌ای نزد بانک مرکزی دارند که از آن برای اعمال سیاست‌های پولی استفاده می‌شود. بانک مرکزی در قبال افتتاح این حساب‌ها به بانک سود مشخصی پرداخت می‌کند.
اقتصاددانان و سیاست‌های پولی
اعمال سیاست‌های پولی باید با نتایجی همراه باشد تا بتوان گفت که تأثیرگذار بوده‌اند. در بین مکاتب اقتصادی پنج مکتب، پنج نظریه جدا در برابر تأثیرات سیاست‌های پولی دارند. کینزین‌ها معتقدند که افزایش حجم پول به‌صورت اسمی باعث افزایش عرضه حقیقی پول می‌شود که می‌تواند سرمایه‌گذاری و تولید را افزایش دهد. به همین علت اشتغال و درآمد افزایش می‌یابد و شاخص‌های تولید و رفاه بهبود می‌یابد؛ بنابراین، از دیدگاه کینزین‌ها سیاست‌های پولی مؤثر واقع می‌شوند. نئوکینزین‌ها نیز به علت اعتقاد به عدم انعطاف‌پذیری دستمزد‌ها در کوتاه‌مدت بیان می‌کنند که سیاست‌های پولی بر شاخص‌های حقیقی اقتصاد تأثیرگذارند.
کلاسیک‌ها معتقدند سیاست‌های پولی بر شاخص‌های حقیقی اثر ندارد و باعث تغییر قیمت‌ها خواهد شد؛ بنابراین رفاه و توزیع درآمد تحت‌تأثیر سیاست‌های پولی نخواهد بود. نئوکلاسیک‌ها بیان می‌کنند که اگر سیاست‌های پولی بانک مرکزی قابل‌پیش‌بینی باشد، خنثی می‌شود و تأثیری نخواهد داشت. اگر غیرقابل‌پیش‌بینی اعمال شود، می‌تواند تولید و رفاه جامعه را تحت‌تأثیر قرار دهد. در نهایت پول‌گرایان معتقدند که این سیاست‌ها بهترین و مؤثرترین سیاست برای تغییر تقاضای کل است و می‌تواند تولید و رفاه را به‌صورت چشمگیری تحت‌تأثیر قرار دهد.
نرخ بهره چیست و چه تاثیری در اقتصاد دارد؟
سخن پایانی درباره‌ی سیاست‌های پولی
سیاست‌های پولی بانک مرکزی می‌تواند مستقیماً متغیرهای پولی و تورم را تحت‌تأثیر قرار دهد. به‌طورکلی سیاست‌های پولی دو حالت عمده‌ی انبساطی و انقباضی را شامل می‌شود که سیاست‌های انبساطی افزایش عرضه‌ی پول و انقباضی جمع‌آوری پول از سطح جامعه را شامل می‌شود. این سیاست‌ها با ابزارهای مختلفی نظیر تغییر نرخ بهره، عملیات بازار باز، تغییرات نرخ سپرده‌ی قانونی و تغییرات نرخ تنزیل بانک مرکزی انجام خواهد شد.
