مقدمه
شاخص‌های اقتصادی کاربردهای گستردهای دارند. اما برخی از شاخص‌های اقتصادی می‌توانند مستقیماً روند تأثیرگذاری سیاست‌های مالی و پولی دولت را بررسی کنند. همچنین می‌توانند دولت‌ها راهنمایی کند تا روش‌های مناسبی را برای توقف روند‌های نامطلوب اتخاذ کنند. شاخص قیمت مصرف‌کننده یکی از همین شاخص‌هاست. میانگین تغییرات قیمتی کالاها و خدمات مصرف‌شده توسط اقشار مختلف جامعه را می‌توان با این شاخص اندازه‌گیری کرد. همچنین شاخص قیمت مصرف‌کننده می‌تواند نرخ تورمی را که مصرف کنندگان کالاها و خدمات لمس می‌کنند را نشان دهد.
آشنایی با این شاخص و نحوه محاسبه آن می‌تواند دید وسیعی نسبت به تورم یک کشور و سبد هزینه‌ای خانوارها و مقایسه‌ی آن در طول زمان ارائه دهد. اهمیت شاخص قیمت مصرف‌کننده آمریکا به‌قدری زیاد است که می‌تواند اثرات قابل‌توجهی بر تجارت جهانی و یا بازارهای مالی را بگذارد. درک مفهوم این شاخص به داشتن دیدگاه بهتری در خصوص وضعیت اقتصاد کلان و استفاده از آن در تصمیمات سرمایه‌گذاری کمک‌کننده خواهد بود.
شاخص قیمت مصرف‌کننده چیست؟
معیارهای سنجش تغییرات قیمتی هر چقدر دقیق‌تر و جامع‌تر باشد کاربرد آن‌ها برای تجزیه‌وتحلیل مسائل مختلف و رفع موانع را بیشتر خواهد کرد. در مباحث آماری شاخص میانگین کاربرد زیادی دارد. اما زمانی که بین تمام داده‌ها برخی داده‌ها از اهمیت بیشتری و برخی دیگر از اهمیت کم‌تری برخوردار باشند، برای افزایش اعتبار آزمایش، از میانگین وزنی استفاده می‌شود چرا که وزن و اهمیت داده‌ها در آن لحاظ شده است. در شاخص قیمت مصرف کننده نیز این موضوع صدق می‌کند. یکی از علل اعتبار بالای این شاخص درنظرگرفتن وزن‌های مختلف برای گروه‌های کالایی و خدماتی مختلف است.
شاخص قیمت مصرف‌کننده (consumer price index) یا CPI برای بیان میانگین وزنی تغییرات قیمتی در یک سبد کالا و خدمات مصرفی از پیش تعیین شده به کار می‌رود. این سبد کالای مصرفی می‌تواند خدمات سلامت، پوشاک، مسکن و یا خدمات حمل‌ونقل و … را شامل شود. امروزه شناسایی دوره‌های رکود و تورم و آشنایی با علل رخ‌دادن این دوره‌ها به اصلی‌ترین مباحث مورد مطالعه اقتصاددانان توسعه تبدیل شده است. ثبت شاخص قیمت مصرف‌کننده در طول زمان می‌تواند روند تغییرات قیمتی را بیان کند. معمولاً زمانی که سطح قیمت تجمیعی افزایش پیدا کند، قدرت خرید ارز آن کشور کاهش پیدا می‌کند و عکس این قضیه نیز صادق است. از طرف دیگر باید بیان داشت که وزن کالاها و خدمات مصرفی در سبد‌های کالا و خدمات تعریف شده با یکدیگر تفاوت دارند. این شاخص معمولاً به‌صورت ماهانه یا فصلی گزارش می‌شود تا میزان اثرگذاری سیاست‌های دستگاه‌های تصمیم‌گیرنده مانند بانک مرکزی سنجیده شود.
سال پایه در شاخص قیمت مصرف کننده
بر اساس سایت رسمی مرکز آمار ایران سال پایه در ایران به علت تغییرات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جابه‌جا شده است. برای اولین‌بار در سال ۱۳۱۵، محاسبه شاخص هزینه زندگی و شاخص بهای عمده‌فروشی کالاها را در نقاط شهری انجام شده است. در سال ۱۳۳۸، با تغییر سال پایه، محاسبه شاخص هزینه زندگی و شاخص بهای عمده‌فروشی کالاها مورد تجدید نظر قرار گرفت و با تأسیس بانک مرکزی ایران در سال ۱۳۳۹، مسئولیت تهیه شاخص‌های مذکور، به این بانک محول شد. بانک مرکزی ایران، باتوجه به تغییرات قابل‌ملاحظه در الگوی مصرف خانوارها و ترکیب هزینه آن‌ها، سال ۱۳۴۸ را سال پایه قرارداد و تجدیدنظر دوم را در محاسبه شاخص هزینه زندگی و شاخص بهای عمده‌فروشی کالاها به عمل آورد. در سال ۱۳۵۳ تحولاتی در اوضاع اقتصادی کشور پدید آمد و سال مذکور به‌عنوان سال پایه در نظر گرفته شد.
بر همین اساس، محاسبه شاخص‌های فوق، برای سومین بار مورد تجدیدنظر قرار گرفت. در سال ۱۳۶۱، باتوجه‌به تغییــرات ایجـاد شـده در الگـوی مصرف خانوارها که ناشی از تحولات اقتصادی و اجتماعی بعد از انقـلاب اسـلامی بود، ایـن سال به‌عنوان سال پایه انتخـاب شـد و تجدیدنظر در زمینه محاسبه شاخص‌های مذکور به عمل آمد. بانک مرکزی در سال ۱۳۷۸، سال پایه را برای «شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در مناطـق شهری ایران» از سال ۱۳۶۹ به سـال ۱۳۷۶ تغییـر داد. شایان‌ذکر است از سال ۱۳۹۱ اطلاعات این شاخص بر اساس سال پایه ۱۳۹۰ توسط دفتر شاخص قیمت مرکز آمار ایران محاسبه و در سالنامه آماری کشور قرار گرفته و منتشر می‌شود.
محاسبه شاخص قیمت مصرف کننده
در ایران، برای محاسبه شاخص قیمت‌های مصرف‌کننده، ۳۸۶ قلم کالا و خدمت که در ۱۲ گروه اصلی تقسیم شده‌اند بررسی می‌شوند. در ایران بخش مسکن و انرژی با بیش از ۳۷ درصد بیشترین وزن را در بین ۱۲ گروه دارند و پس از آن خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها ۲۵.۵ درصد از وزن محاسبات را به خود اختصاص می‌دهند. دخانیات نیز کم‌ترین ضریب اهمیت را دارد. در ایران ماهانه این شاخص بررسی و ثبت می‌شود. جمع‌آوری اطلاعات در ایران به‌صورت مراجعه حضوری آمارگیران شهرهای منتخب به درب منازل صورت می‌گیرد. این شهرها همه ۳۱ استان کشور را شامل می‌شود. پس از جمع‌آوری داده‌های لازم، متوسط هزینه آن‌ها، نماینده متوسط هزینه همه خانوارهای ساکن در شهرهای ایران قرار می‌گیرد.
پس از جمع‌آوری قیمت‌ها و مقدار مصارف خانوارهای هر استان با قراردادن این اعداد در شاخص لاسپیرز یک عدد به دست می‌آید با محاسبه میزان رشد عدد به‌دست‌آمده از شاخص لاسپیرز محدوده زمانی جاری به محدوده زمانی قبل، میزان تورم به دست می‌آید.
CPI-W شاخصی است که برای تغییرات قیمتی برای حقوق‌بگیران شهری و همچنین کارکنان دفتری محاسبه می‌شود. شاخص دیگر CPI-U است که برای مصرف‌کنندگان شهری و تقریباً برای همه ساکنان شهری محاسبه می‌شود. تعریف‌کردن این شاخص‌ها به علت تفاوت وزن مخارج و میزان مصرف مردم مختلف در شهر‌هاست.
شاخص قیمت مصرف‌کننده روستایی در ایران
شاخص قیمت کالاها و خدمات در نقاط روستایی به‌صورت ماهانه در گروه‌های اصلی و فرعی فعالیت است. در سال ۱۳۵۳، مرکز آمار ایران برای اولین‌بار، طرح آمارگیری از قیمت خرده‌فروشی تعدادی از کالاها و خدمات مصرفی در نقاط روستایی را به مرحله اجرا درآورد و از آن زمان تا مهرماه ۱۳۵۷، نتایج حاصل از آمارگیری‌های مذکور را همه ساله به‌صورت متوسط قیمت کالاها و خدمات مصرفی در نقاط روستایی، در قالب نشریات فصلی و سالانه، منتشر میشد.
پس از آن، در نیمه دوم سال ۱۳۵۸ و نیمه اول سال ۱۳۵۹ طرح آمارگیری فوق، به‌صورت متوسط قیمت و شاخص قیمت کالاها و خدمات مصرفی روستایی در اختیار مردم قرار گرفت. از سال ۱۳۶۱ لغایت سال ۱۳۷۵، شاخص بهای خرده‌فروشی کالاها و خدمات مصرفی خانوارها در نقاط روستایی، بر اساس سال پایه ۱۳۶۱ تهیه و منتشر میشد. همچنین در سال ۱۳۷۶، سال ۱۳۷۴ به‌عنوان سال پایه انتخاب و آمارهای موردنظر برای سال‌های ۱۳۷۵ لغایت ۱۳۸۳، به تفکیک استان‌ها و کل کشور تهیه و منتشر شده است. از سال ۱۳۸۳ تا سال ۱۳۹۱، سال ۱۳۸۱ به‌عنوان سال پایه مبنای محاسبه بوده است. در حال حاضر بر اساس آخرین تجدیدنظر، سال ۱۳۹۰ به‌عنوان سال پایه مبنای محاسبه قرار گرفته است.
آمریکا چگونه شاخص قیمت مصرف‌کننده را محاسبه می‌کند؟
در ایالات متحده محاسبه شاخص قیمت مصرف‌کننده متفاوت است. در این کشور افراد متخصص، خوداشتغال، بی‌بضاعت، بیکار، و بازنشسته در محاسبات به شمار می‌آید. جمعیت روستایی، خانواده‌های زارع، نیروهای نظامی و افرادی که در بیمارستان‌های روانی و زندان مشغول به کار هستند در محاسبات دخیل نمی‌شوند. در این کشور هر دو نوع شاخص قیمت مصرف‌کننده CPI-W و CPI-U گزارش می‌شود. گزارش هر دو شاخص باعث می‌شود که تأثیر سیاست‌گذاری‌ها مشخص شود و راه‌حل‌های مخصوص به قشرهای مختلف ارائه شود.
اداره آمار کار ایالات متحده شاخص قیمت مصرف‌کننده را به طور ماهیانه گزارش می‌کند و از سال ۱۹۱۳ آن را محاسبه کرده است. این آمار بر اساس سال پایه ۱۹۸۴ ارائه می‌شود. در گزارش این شاخص قیمت مصرف‌کننده سال پایه را ۱۰۰ در نظر می‌گیرند. اگر شاخص قیمت مصرف‌کنندگان در یک سال ۱۸۰ گزارش شود، یعنی سطح تورم ۸۰ درصد است.
بازارهای مالی و شاخص قیمت مصرف کننده
فعالان بازار سرمایه چشم‌انتظار بانک‌های مرکزی و یا مراکز آمار هستند که شاخص قیمت مصرف‌کننده را اعلام کنند. این شاخص می‌تواند تأثیر بسزایی روی بازارهای سرمایه داشته باشد. شاخص قیمت مصرف‌کننده بر بازار فارکس تاثیر قابل توجهی دارد. در صورتی که این شاخص افزایش یابد بانک مرکزی برای جلوگیری از ادامه روند تورمی یا کاهش سرعت تورم، اقداماتی را دنبال خواهد کرد. یکی از ابزار‌های بانک مرکزی، نرخ بهره است. بانک مرکزی با افزایش نرخ بهره، معمولاً به کاهش تورم و افزایش ارزش پول کشور کمک خواهد کرد. اما میزان تغییرات این نرخ نیز بسیار بااهمیت است چراکه ممکن است تعادل‌های متعددی را در سطح اقتصاد یک کشور بر هم بزند. تأثیر تغییرات شاخص قیمت مصرف‌کننده بر بازار را می‌توان در زمان در زمان اعلام CPI آمریکا دانست.
معمولاً اگر این شاخص تغییرات چشمگیری را داشته باشد، واکنش سریعی به این موضوع نشان خواهد داد. به عنوان مثال اگر ارزش پول ملی آمریکا با افزایش شاخص قیمت مصرف‌کننده کاهش یابد، ارزش جفت ارزی که بر پایه دلار آمریکا باشد به‌سرعت کاهش می‌یابد. به همین علت ممکن است ریزش عظیمی روی آن جفت‌ارز در همان روز اعلام شاخص CPI ثبت شود. این موضوع آن‌چنان مهم است که گروهی از معامله‌گران فقط بر اساس خبرهای واصله از نرخ تورم و دیگر شاخص‌های اقتصاد کلان اقدام به معامله می‌کنند؛ بنابراین معامله‌گران بازارهای مالی باید توجه ویژه‌ای به این شاخص حیاتی داشته باشند.
سخن پایانی درباره‌ی شاخص قیمت مصرف‌کننده
شاخص قیمت مصرف‌کننده را می‌توان کاربردی‌ترین معیار برای نشان‌دادن روند قیمت‌ها در کشور دانست. تورم کالاهای مصرفی را می‌توان با دردست‌داشتن این شاخص به دست آورد. بنا بر تغییرات این شاخص می‌توان صحت سیاست‌های مالی و پولی تصمیم‌گیران را سنجید. آشنایی با این معیار برای فعالان بازار سرمایه، به جهت ایجاد دیدگاهی متقن از تحولات اقتصاد کلان و اثرات آن بر بازارها الزامی است.
