تأمین مالی یکی از اصلی‌ترین قطعات پازل توسعه‌‌ی صنایع کشورها است. بازارهای مالی که به‌عنوان یکی از ارکان اصلی اقتصاد، شریان‌های اقتصادی کشور را تغذیه می‌کنند باید با ابزارهای مالی متناسب با اقتصاد کشور فعالیت کنند. اوراق‌قرضه منتشر شده در بازارهای سرمایه کشور‌های مختلف، بار زیادی از وظیفه‌‌ی تأمین مالی را برعهده دارند؛ اما ربوی بودن آن‌ها امکان استفاده در ممالک اسلامی را سلب می‌کند. قراردادها و اوراق صکوک، جایگزین مناسبی برای اوراق‌قرضه هستند. این اوراق بر پایه ارزش ذاتی یک دارایی عرضه می‌شوند و امکان تأمین مالی اسلامی را برای شرکت‌ها و همچنین دولت جهت انجام پروژه‌های توسعه‌ای فراهم می‌کنند. آشنایی با انواع صکوک برای فعالان بازار سرمایه و تولیدکنندگان، ضروری است چرا که فرصت‌های بی‌نظیر مالی برای دو طرف قرارداد را دربر خواهد داشت.
صکوک چیست؟
بازار مالی که زیرمجموعه‌‌هایی نظیر بازار سرمایه و بازار پول دارند، وظیفه پشتیبانی از بخش‌های مختلف کشور برای یافتن مسیر توسعه و رسیدن به توسعه پایدار را برعهده دارند. بازار پول برای دادوستد پول و کالاهای جانشین پول با سررسید کوتاه‌مدت و بازار سرمایه بازاری برای دادوستد ابزارهای مالی متنوع است. در سایر کشورها، شرکت‌ها و صنایع برای تأمین مالی پروژه‌های خود، به دنبال انتشار اوراق‌قرضه هستند که به دلیل ربوی بودن این ابزار مالی نمی‌توان از آن در کشور‌های اسلامی بهره برد. به همین دلیل فعالان حوزه‌های فقه، اقتصاد و بازارهای مالی در کشور‌های اسلامی به‌سوی ایجاد و تعریف ابزارهای مالی اسلامی حرکت کردند.
صکوک جمع کلمه صک و معرب کلمه چک است. در کشور‌های عربی این کلمه برای حوالجات و تعهدات مالی به کار می‌رود. ابزار مالی اسلامی یا صکوک، اوراقی بهادار هستند که منطبق به قوانین اسلام ایجاد شده‌اند. از طرف دیگر خود این اوراق دارای ارزش هستند و با پشتوانه مالی عرضه شده‌اند و امکان سودآوری با فعالیت‌های سوداگرانه، وجود ندارد. اوراق صکوک نشان‌دهنده مالکیت یک شخص بر یک دارایی است که بین عرضه‌کننده و خریدار یک رابطه مالی ایجاد می‌کند.
تاریخچه صکوک
در سال ۱۹۸۸ در چهارمین همایش شورای مجمع فقه در عربستان به واژه صکوک اشاره شد و مالزی برای اولین‌بار برای تأمین مالی یک شرکت اقدام به انتشار این اوراق کرد. در ایران نیز برای اولین‌بار در سال ۱۹۹۴ پس از تهیه قوانین مربوط به اوراق مشارکت، شهرداری تهران برای تأمین مالی پروژه بزرگراه شهید نواب صفوی اقدام به انتشار اوراق مشارکت کرد.
انواع صکوک
در سال ۲۰۰۳ سازمان حسابداری و حسابرسی نهاد‌های مالی اسلامی با تعریف قوانین مبتنی بر شریعت اسلام در حوزه ابزارهای مالی اقدام به معرفی انواع صکوک کرد. در ادامه به شرح مختصری از انواع صکوک خواهیم پرداخت.
-
اوراق صکوک قرض‌الحسنه
اوراق صکوک قرض‌الحسنه اوراق بهاداری هستند که بر اساس قرارداد قرض بدون بهره تعریف می‌شوند. ناشر این اوراق، آن‌ها را به نرخ اسمی عرضه کرده و در سررسید با بازگرداندن همان نرخ، بدهی خود را پرداخت می‌کند.
-
اوراق صکوک اجاره
اوراق اجاره، اوراق بهاداری است که دارندگان آن به‌صورت مشاع مالکیت یک دارایی را برعهده می‌گیرند و منافع آن بر اساس قرارداد اجاره به دارندگان اوراق تعلق میگیرد.
-
اوراق استصناع
قرارداد استصناع قراردادی است که به‌موجب آن‌یکی از طرفین تعهد می‌کند در قبال دریافت مبلغی معین کالا یا پروژه‌‌ای مشخص را در زمان مقرر تولید کرده و تحویل خریدار دهد. معمولاً دولت و یا شرکت‌های خصوصی برای تأمین مالی پروژه‌های عمرانی خود اقدام به عرضه این اوراق می‌کنند. رایج‌‌ترین حالت اوراق استصناع، قرارداد پیش‌‌فروش خانه است.
-
اوراق صکوک وقفی
اوراق صکوک وقفی برای افرادی که می‌خواهند عایدی معنوی داشته و در پروژه‌های عام‌المنفعه سهیم باشند موضوعیت خواهد داشت. این افراد می‌‌توانند با خرید اوراق صکوک وقفی در تأمین مالی پروژه‌‌هایی نظیر احداث درمانگاه‌‌ها، مدارس و … مشارکت داشته باشند.
-
اوراق صکوک سلف
اوراق سلف زمانی منتشر میشود که تولید یا ارائه‌‌ی کالای معینی مورد هدف باشد. تولیدکننده با انتشار اوراق سلف منابع مالی موردنیاز خود را تأمین می‌کند. همچنین خریداران این اوراق یک کالای موردنظر را در سررسید معین طلب می‌کنند.
-
اوراق منفعت
- اوراق بهاداری است که دارنده آن مالک مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی بادوام است. گواهی حق اقامت در هتل معین برای روز معین، حق استفاده از خدمات آموزشی دانشگاه برای ترم یا سال معین از انواع رایج این نوع اوراق هستند. اما در فضای بازارهای مالی، بخشی از منافع ناشی از یک دارایی معین به خریدار این اوراق تعلق میگیرد و در ازای آن مالک اصلی دارایی میتواند به تأمین مالی بپردازد. این اوراق خاصیت معاملات ثانویه در بازار را نیز دارا هستند.
-
اوراق مرابحه
در قرارداد مرابحه، فروشنده قیمت تمام شده کالا که شامل قیمت خرید، هزینه‌های حمل‌ونقل، نگهداری و سایر هزینه‌های مربوطه است با میزان سود مشخصی اعلام می‌کند و خریدار بااطلاع از آن‌ها اقدام به خرید این اوراق می‌کند. این اوراق با بازدهی ثابت و قابلیت فروش در بازار ثانویه منتشر می‌شوند.
-
اوراق جعاله
این اوراق بیانگر مالکیت مشاع خدمتی است که بر اساس قرارداد جعاله، انجام و تحویل آن تعهد شده است. پس از پایان موضوع قرارداد جعاله، مالکان اوراق، مالک مشاع نتیجه‌‌ی عمل یا موضوع قرارداد هستند.
-
اوراق صکوک رهنی
اوراق بهاداری است که باهدف خرید مطالبات رهنی توسط ناشر منتشر میشود. منظور از مطالبات رهنی، مطالبات مدت‌دار اشخاص حقوقی است که ناشی از قراردادهای مبادله‌ای مانند فروش اقساطی، اجاره‌به‌شرط‌تملیک و جعاله به‌جز سلف است.
-
اوراق مشارکت
این اوراق توسط دولت، شرکت‌های تعاونی یا خصوصی منتشر میشود. اوراق مشارکت به قیمت اسمی و برای مدت معینی منتشر میشود. دارنده این اوراق در فواصل زمانی مشخص و متناسب با قیمت اسمی پرداختی خود، سود معینی دریافت می‌کند.
-
اوراق خرید دین
اوراق بهادار با نامی است که به‌منظور خرید مطالبات مدت‌دار اشخاص حقوقی به‌جز مطالبات ناشی از عقد سلف انتشار می‌یابد.
-
اوراق صکوک مضاربه
مضاربه به معنی انجام فعالیت‌های اقتصادی با سرمایه شخص دیگر است. یعنی یک شخص سرمایه‌ای را در اختیار دیگری قرار دهد و در سود فعالیت اقتصادی سهیم باشد. سود اوراق کاملاً متغیر است و در سررسید قرارداد معین و پرداخت میشود.
-
اوراق مزارعه
قرارداد مزارعه بین صاحب زمین و زارع منعقد میشود و مالک زمین، زمین را برای مدت معینی در اختیار زارع قرار می‌دهد و سود حاصل از برداشت و فروش محصول بین دو طرف تقسیم میشود. اوراق مزارعه بر اساس قرارداد مزارعه منتشر میشود و ناشر اوراق با جمع‌آوری وجوه لازم برای انجام زراعت در زمین کشاورزی، به تأمین مالی می‌‌پردازد.
-
اوراق مساقات
این اوراق نشان‌دهنده مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر زمین و محصولات یک باغ است. ناشر با انتشار این اوراق وجوه لازم را جمع‌آوری کرده و به باغبان می‌دهد تا از محصولات مراقبت کرده و در نهایت آن‌ها را به فروش رساند. مبلغ حاصل از فروش محصولات بین طرفین قرارداد تقسیم میشود.
مزایای صکوک
مزایای صکوک شباهت زیادی به مزایای اوراق‌قرضه دارد و امکان تأمین مالی را فراهم می‌کند؛ اما این ابزار مطابق با موازین شریعت اسلام است. در زیر به چند مزیت کلی این اوراق اشاره میشود:
- نقدشوندگی مناسب این اوراق در صورت وجود بازار ثانویه برای دادوستد
- تأمین مالی عرضه‌کننده اوراق، برای انجام پروژه‌های توسعه‌ای
- جایگزینی دارایی‌هایی با نقدشوندگی پایین در ترازنامه شرکت‌ها با دارایی‌هایی با نقدشوندگی بالا (اوراق صکوک)
- کاهش ریسک و هزینه تأمین مالی باعرضه اوراق صکوک
- رونق تولید به واسطه‌‌ی کارایی بیشتر ابزار تأمین مالی
تفاوت اوراق‌قرضه با صکوک
- صکوک بر اساس مالکیت یک دارایی مشخص عرضه میشود، درحالی‌که اوراق‌قرضه فقط حاکی از تعهد بدهی هستند. همین امر از ربوی بودن صکوک جلوگیری می‌کند.
- دارایی موضوع اوراق صکوک از نظر شرعی باید مجاز و صحیح باشد. درحالی‌که در اوراق‌قرضه به این موضوع اهمیت داده نمی‌شود.
- اعتبار اوراق‌قرضه به اعتبار عرضه‌کننده آن وابسته است، در حالی که اعتبار صکوک به ارزش دارایی که به‌عنوان پشتوانه معین شده است بستگی دارد.
- فروش صکوک در بازار ثانویه، فروش مالکیت یک دارایی است؛ اما فروش اوراق‌قرضه فروش بدهی است.
جمع‌بندی
تنوع در قراردادهای صکوک امکان تأمین مالی با ریسک و هزینه پایین را برای دولت و شرکت‌های خصوصی فراهم می‌کند. وجود پشتوانه حقیقی برای اوراق صکوک هرگونه شبهه شرعی و یا اقتصادی را از بین برده و نااطمینانی برای سرمایه‌گذاری را به طرز چشمگیری کاهش می‌دهد؛ بنابراین آشنایی کامل با این ابزار میتواند برای هر دو طرف درگیر در قرارداد سودمند باشد.
