مقدمه
آشنایی با انواع صکوک در بازار سرمایه کشور، فرصت سوددهی در این بازار پر تلاطم را فراهم می‌کند. اوراق استصناع که طبق قراردادهای استصناع منتشر می‌شوند بر پایه پیش سفارش تولید یک کالا استوار است. در واقع طبق این قراردادها یک نفر متعهد می‌شود در قبال دریافت پول، یک کالا را با ویژگی‌های مشخص در زمان مقرر ساخته و تحویل طرف دیگر دهد. اوراق استصناع این امکان را دارند که در بازار ثانویه نیز معامله شوند. اگر شخص دارنده این اوراق بخواهد قبل از سررسید آن‌ها را به فروش برساند می‌تواند از طریق نهاد عامل و یا بازار سرمایه اقدام به فروش این اوراق کند. طبیعتاً پیشرفت و گسترش ابزارهای بازار سرمایه مانند اوراق استصناع، به جذب نقدینگی و توسعه عمرانی و فنی کشور منجر خواهد شد.
ماهیت اوراق استصناع
بازار سرمایه در تمام دنیا دارای ابزارهای متنوعی برای سرمایهگذاری و تأمین مالی است. در ایران و سایر کشور‌های اسلامی ابزارهای بازار بدهی با موازین دین اسلام همسو شده‌اند. صکوک مختلف همان ابزارهای مالی اسلامی بازار سرمایه هستند. اگر شخصی بخواهد با میزان خاصی از دارایی در پروژه‌ای خاص، تولید یک کالا و یا طرح‌های عمرانی سرمایهگذاری کند، می‌تواند به بازار سرمایه مراجعه کرده و صکوک مربوطه را خریداری کند. وی با خرید اوراق مربوطه، در منافع مالی آن پروژه سهیم خواهد بود. قراردادها و اوراق استصناع یکی از انواع صکوک است که می‌توان برای سرمایهگذاری روی تولید و ساختن یک کالا از آن‌ها استفاده کرد.
قرارداد استصناع برای تولید یک کالای خاص با ویژگی‌های منحصربه‌فرد بین دو طرف منعقد می‌شود. در این قرارداد صنعتگر در ازای دریافت مبلغی تولید و تحویل کالا را در زمان معین تضمین می‌کند. این مبلغ ممکن است در ابتدا، در انتها و یا در سررسید‌های مجزای قرارداد پرداخت شود. اوراق استصناع نیز بر اساس همین قرارداد منتشر می‌شوند و دارندگان اوراق به‌صورت مشاع و یا مستقل صاحبان کالایی هستند که در آینده (در زمان مقرر) ساخته خواهد شد. این اوراق در بازار ثانویه نیز معامله می‌شوند.
در سال ۱۳۹۴ برای اولین‌بار اوراق استصناع با نماد «صملی ۹۷۰۹» در بازار سرمایه از طرف شرکت صنعتی و معدنی توسعه ملی منتشر شد. طبق اعلام این شرکت اوراق استصناع، باهدف تأمین مالی طرح احداث کارخانه کنسانتره و گندله در شهر سنگان هر یک با ظرفیت ۵ /۲ تن در سال با سررسید سه‌ساله منتشر شدند. این اوراق که با نام و معاف از مالیات منتشر شده بود، سود سالیانه ۲۳ درصد را برای خریدارانش تضمین می‌کرد.
تأمین مالی مستقیم و غیرمستقیم و اوراق استصناع
دولت، شرکت‌های دولتی و شهرداری‌ها برای اجرای طرح‌های عمرانی و یا تکمیل برخی از پروژه‌ها می‌توانند علاوه بر اوراق مشارکت، اوراق استصناع نیز منتشر کنند. اما تأمین مالی با این روش به دو نوع تقسیم می‌شود. مستقیم و غیرمستقیم.
تأمین مالی مستقیم: در این روش دولت و یا شرکتی که سفارش اجرای یک پروژه را به یک پیمانکار سپرده است، به‌جای پرداخت وجه نقد به پیمانکار، مقرر می‌کند که بر اساس قرارداد استصناع، اوراق استصناع با سررسید معین پرداخت کند. طبیعتاً ارزش اسمی این اوراق در زمان سررسید از میزان مبلغ نقدی که شرکت باید به پیمانکار بدهد بیشتر است. پیمانکار نیز می‌تواند تا زمان سررسید اوراق را نگه دارد و در انتها مبلغ اسمی را دریافت کند و یا پیش از سررسید اوراق را به قیمت پایین‌تر در بازار ثانویه به فروش برساند.
تأمین مالی غیرمستقیم: گاهی پیمانکاران علاقه‌ای به بستن عقود مدت‌دار و یا معامله در بازارهای مالی را ندارند. در برخی مواقع طرح آن‌قدر بزرگ است که یک پیمانکار توانایی اجرای طرح را ندارد. در این صورت دولت و یا شرکت متقاضی، بخش عمده‌ای از پرداخت مطالبات پیمانکار را به بانک واگذار می‌کند. این فرایند بدین شکل صورت می‌گیرد که بانک طبق یک قرارداد استصناع، تضمین می‌کند در ازای دریافت مبلغ معینی طرح را در موعد مقرر تحویل دهد. سپس بانک آن طرح بزرگ را به چند طرح کوچک تقسیم کرده و برای اجرای هریک از آن‌ها با پیمانکاران مجزا قرارداد استصناع عقد می‌کند.
اوراق مشارکت چیست و چه جزئیاتی دارد؟
ارکان لازم استصناع
اوراق استصناع مانند صکوک دیگر، دارای ارکان مشخصی است. مهمترین ارکان این اوراق عبارت‌اند از:
بانی یا همان شرکتی که اوراق منتشر شده به‌منظور تأمین مالی وی صورت می‌گیرد.
پیمانکار شخص حقوقی یا حقیقی است که متعهد می‌شود، پروژه یا کالای موردنظر سفارش‌دهنده را متناسب با استانداردهای مشخص، تحویل دهد.
سرمایه‌گذار اشخاص حقیقی یا حقوقی هستند که اوراق را خریداری می‌کنند.
ناشر همواره در قراردادهای استصناع حضور دارد و وظیفهی انتشار اوراق را بر عهده دارد.
نقش عامل را معمولاً بانک‌ها یا سازمان بورس برعهده دارند که نقدینگی را از خریداران اوراق دریافت کرده و به بانی می‌سپارد و در زمان سررسید وظیفه دارد تا اصل پول و سود را از بانی دریافت کرده و به سرمایه‌گذاران تحویل دهد.
شرایط دارایی مبنا در اوراق استصناع
طبق ماده ۱۰ دستورالعمل انتشار اوراق سفارش ساخت (استصناع) دارایی مبنای انتشار یا همان کالای مورد سفارش باید دارای شرایط خاصی باشد. از جمله‌ی این شرایط می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
۱) هر نوع دارایی که امکان ساخت و تحویل آن در مواعد زمانی موردنظر بانی وجود داشته باشد. دارایی‌هایی که به مقادیر زیاد و به طور مستمر در کوتاه‌مدت تولید می‌شود، نمی‌تواند مبنای انتشار اوراق قرار گیرد.
۲) هیچ‌گونه محدودیت یا منع قانونی، قراردادی یا قضایی برای ساخت و انتقال دارایی وجود نداشته باشد.
۳) از زمان شروع ساخت تا پایان سررسید اوراق، دارایی باید از پوشش بیمه‌ای مناسب و کافی از جمله بیمه مسئولیت مدنی و بیمه تمام خطر پروژه برخوردار باشد.
۴) تمامی مجوزهای قانونی لازم برای ساخت آن از مراجع ذی‌ربط اخذ شده باشد.
این مقاله را هم مطالعه کنید: اوراق مزارعه چیست؟
چه ریسک‌هایی بازدهی اوراق استصناع را تهدید می‌کنند؟
اوراق استصناع مانند تمامی اوراق منتشر شده در بازار سرمایه دارای ریسک‌هایی است که باید توسط بانی و یا واسطه‌ها کاهش داده شود. از جمله مهمترین این ریسک‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
ریسک اعتباری: ممکن است بانی یا واسط در انتهای سررسید نتواند اصل پول و یا سود مقرر را پرداخت کند.
ریسک تورم: بزرگ‌ترین ریسکی که اوراق استصناع را تهدید می‌کند افزایش افسارگسیخته نرخ تورم است. افزایش نرخ در کشور می‌تواند قراردادهای استصناع را به یک کابوس تبدیل کند. کالایی که سال گذشته با قیمت مشخصی ساخته می‌شد، امسال با دوبرابر قیمت ساخته می‌شود، اما قرارداد استصناع سال گذشته تنظیم شده است و پیمانکار ملزم به ساخت کالا و یا اجرای پروژه به قیمت‌های سال گذشته است. همچنین به دلیل وجود و افزایش نرخ تورم در کشور این ریسک پدیدار می‌شود. به دلیل این‌که سود این اوراق ثابت است، با افزایش تورم بازدهی حقیقی اوراق استصناع کم‌تر از سود اسمی آن‌ها خواهد بود و چه‌بسا در شرایطی خاص بازدهی حقیقی منفی را به همراه داشته باشد.
ریسک نرخ سود: همواره سرمایه‌گذاران باید ابزارهای مختلف سرمایهگذاری را بررسی کنند و بهترین آن‌ها را انتخاب کنند. گاه ممکن است یک شخص پس از خرید اوراق استصناع با سود مشخص (مثلاً ۲۵) درصد متوجه یک ابزار دیگر شود بیش از ۲۵ درصد سود را تضمین می‌کند، یا حتی سود سپرده بانکی به بیش از ۲۵ رسیده باشد؛ بنابراین ممکن است در عمل سرمایهگذاری در این نوع از اوراق در برخی از بازهه‌ای زمانی انتخاب بهینه‌ای نباشد.
منتشرکنندگان این اوراق و همچنین واسطه‌های موجود همواره این ریسک‌ها را مدنظر قرار می‌دهند و برای کاهش احتمال وقوع آن‌ها تلاش می‌کنند.
مزایای خرید اوراق استصناع
اگر ریسک‌های مذکور پوشش داده شوند، اوراق استصناع می‌تواند به توسعه شرکت‌های خصوصی و همچنین آغاز طرح‌های عمرانی در کشور و یا اتمام پروژه‌های نیمه‌تمام دولتی منجر شود. با انتشار این اوراق هم خریداران می‌توانند از دریافت میزان مشخصی از سود سالیانه اطمینان حاصل کنند و هم بانیان سرمایه موردنیاز خود، برای اجرای طرح‌های توسعه‌ای را جمع‌آوری می‌کنند. در واقع این اوراق یکی از ابزارهای مفید برای به حرکت درآوردن چرخ‌های اقتصادی کشور است که می‌تواند سرمایه‌های سرگردان مردم را به سمت تولید سوق دهد.
سخن پایانی پیرامون اوراق استصناع
قراردادهای استصناع زمینه‌ای برای توسعه صنایع فراهم کرده‌اند که اوراق استصناع نیز بر مبنای همین قراردادها منتشر می‌شوند. در این مقاله با ماهیت اوراق استصناع آشنا شدیم. کاربردها، مزایا و ریسک‌های این اوراق نیز مطرح شد. با دانستن این موضوعات درباره تمام ابزارهای بازار سرمایه، می‌توانید بین فرصت‌های بی‌شمار سرمایهگذاری، بهترین گزینه را انتخاب کرده و بیشترین بازدهی را دریافت کنید. مطالعه و تحقیق در مورد انواع صکوک در بازار سرمایه یکی از لازمه‌های سرمایهگذاری در این بازار است. برای این منظور می‌توانید به سایر مقالات آکادمی دانایان در خصوص صکوک مختلف مراجعه کنید.
