۲۶- بازارهای انحصاری چندقطبی و تئوری بازی‌ها

در اقتصاد ۴ نوع ساختار برای بازارها در نظر گرفته می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. این بازارها بر اساس ویژگی‌هایی چون تعداد فروشنده، موانع ورود به بازار، وضعیت اطلاعات و … به انحصار کامل، رقابت کامل، انحصار چندجانبه و رقابت انحصاری تقسیم می‌شوند. هرکدام از این بازارها ویژگی‌های مخصوص به خود را دارند. ما در این مطلب قصد داریم به ارائه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی توضیحاتی دررابطه‌با بازارهای انحصار چندجانبه بپردازیم. این بازار به‌طورکلی و برای هر محصول متشکل از چند فروشنده است که آنها می‌توانند با هماهنگی یکدیگر بر روی قیمت‌ها اثرگذار باشند و یا می‌توانند با اقداماتی هم باعث کاهش سود خودشان و هم کاهش سود سایر رقبایشان بشوند. تا انتها همراه ما باشید.

بازارهای انحصاری و رقابت کامل

اساساً چهار نوع ساختار مختلف در بازارها وجود دارد. بازارها بر اساس مواردی چون تعداد تولیدکنندگان، کنترل قیمت‌ها و موانع ورود به بازار متفاوت هستند. نوع اول بازارهایی است که به طور کامل رقابتی هستند؛ بازار بیشتر محصولات کشاورزی ازاین‌دست بازارها محسوب می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند. هزاران کشاورز هستند که همگی به تولید یک میوه می‌پردازند و تهیه‌ی این محصول برای بازار آسان است. صاحبان مشاغل انفرادی کنترلی بر قیمت‌ها ندارند. نقطه‌ی مقابل بازارهای رقابتی، بازارهای انحصاری هستند. زمانی که یک شرکتی محصولی بدون جایگزینی را تولید کند و موانعی زیاد برای ورود رقبا به بازار این کالا وجود داشته باشد این بازار انحصاری خواهد بود و می‌تواند قیمت‌ها را کنترل کند.

بازار رقابت انحصاری چیست؟

تا کنون با دو نوع بازار رقابت کامل و انحصار کامل و ویژگی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های آن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها آشنا شدیم. اگر این دو بازار که نقطه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی مقابل یکدیگر هستند را در دو سر طیف قرار دهیم، دو نوع بازار دیگر وجود خواهند داشت که بین آن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها قرار خواهند گرفت. بازار رقابت انحصاری، اولین نوع از این بازارها است. در این بازار تولیدکنندگان نسبتاً زیاد و موانع ورود رقبا کم است. محصولات این بازار به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌طور نسبی مشابه یا همگن هستند؛ اما یکسان نیستند. به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌طور مثال می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان به انواع فروشگاه‌های مبلمان و رستوران‌ها اشاره کرد؛ اگر مصرف‌کنندگان یک نوع خاصی از غذا را ترجیح دهند آن را با قیمتی بالاتر هم می‌توانند خریداری کنند. اما اگر یک رستوران قیمت‌های غذاهایش را به مقدار زیادی افزایش بدهد ممکن است کسی از آن خرید نکند و همگی از رستورانی دیگر، غذای موردنیازشان را تهیه کنند. برای مثال اگر هم‌زمان دو رستوران به‌صورت هم‌زمان تصمیم بگیرند که قیمت غذاهایشان را افزایش دهند، رستوران‌های دیگری تصمیم به شروع کار می‌گیرند و وارد بازار خواهند شد؛ زیرا موانع در این بازارها کم است.

بازار انحصار چندجانبه چیست؟

نوع دیگری از بازارها، بازار انحصار چندقطبی است. بازارهای انحصار چندقطبی بازارهایی هستند که موانع زیادی برای ورود رقبا دارند و توسط چند شرکت بزرگ کنترل می‌شوند. این بازارها به‌مانند بازارهای رقابت انحصاری اغلب محصولاتی را بفروش می‌رسانند که مشابه‌اند اما یکسان نیستند. این موضوع به بازارهای انحصار چندجانبه این اجازه را می‌دهد که قیمت‌ها را کنترل کنند؛ اما میزان آن چقدر می‌تواند باشد؟ در ادامه به این مسئله می‌پردازیم.

رقابت غیرقیمتی چیست؟

شرایطی را تصور کنید که ممکن است شخصی بخواهد یک برند خاصی از تلفن همراه را خریداری کند؛ اگر شرکت تولیدکننده‌ی تلفن همراه قیمت کالای خودش را به میزان زیادی افزایش دهد، ممکن است این شخص از برند دیگری خریداری نماید. آن چیزی که قابل‌توجه است این است که در اکثر اوقات ممکن است که قیمت‌های ۲ برند تقریباً یکسان باشند؛ اما چگونه رقابت شکل می‌گیرد؟ پاسخ این سؤال رقابت غیرقیمتی است. در مثال مطرح شده، دو شرکت بدون رقابت بر روی قیمت، به رقابت با یکدیگر می‌پردازند. در بسیاری از صنایع، این اتفاق رخ می‌دهد. تمرکز این شرکت‌ها بر مسائلی چون سَبک، کیفیت، موقعیت مکانی بازار و یا خدمات پس از فروش باهدف تمایز محصولشان از تولید رقبایشان است. مثلاً شلوارهای جین که یک شرکت می‌فروشد ممکن است از نظر کیفیت تقریباً مشابه شلوارهای دیگر باشد، اما اگر یک برند خاص مصرف‌کننده را متقاعد کند که داشتن یک لوگوی معروف بر روی شلوار جالب و متفاوت خواهد بود، ممکن است آن مصرف‌کننده پول بیشتری بپردازد. دررابطه‌با اینکه شرکتی خدمات بهتری به مشتری‌های خود ارائه بدهد یا مکان مناسب‌تری برای فروشگاه خود انتخاب نماید نیز، این منطق صدق می‌کند.

تبلیغات، روشی کاربردی برای رقابت غیرقیمتی

مرموزترین نوع رقابت غیرقیمتی تبلیغات است. شرکت‌ها سالانه میلیاردها دلار برای معرفی محصولات و خدمات جدید خودشان و متمایزکردن خودشان از رقبا هزینه می‌کنند؛ اما با وجود این‌همه هزینه معمولاً تبلیغات آن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌طور که باید موردتوجه قرار نمی‌گیرد. این موضوع که تبلیغات در اذهان افراد باقی نمی‌ماند تا حدودی صحیح است؛ اما تبلیغات مکرر باعث معروف شدن یک برند می‌شود و کمک شایانی به آن می‌کند. اکثر تبلیغات، مربوط به بازار انحصار چندجانبه مثل شرکت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خودروسازی است.

تبلیغات برای کدام بازارها است؟

شرکت‌های انحصاری تک‌قطبی یا به عبارت بهتر شرکت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فعال در بازارهای انحصار کامل به دلیل اینکه رقیبی ندارند، نیازی هم به تبلیغات ندارند. شرکت‌هایی هم که در بازارهای رقابتی قرار دارند نیز، نیاز چندانی به تبلیغات ندارند؛ چراکه محصولاتشان به‌صورت یکسان و مشابه است. تبلیغات فقط هزینه‌ها و قیمت‌ها را افزایش می‌دهد و این می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند به معنی جذب مشتری به سمت سایر رقبا باشد. بازارهای انحصار چندجانبه تقریباً به‌مانند بازارهای انحصاری تک‌قطبی هستند؛ با این تفاوت که این بازارها از چند شرکت بزرگ تشکیل شدند. این یعنی هر شرکتی با درنظرگرفتن اقدامات رقبای خودش تصمیم می‌گیرد. پس باید از نظریه‌ی بازی یا همان تصمیم‌گیری استراتژیک استفاده نمود.

آیا هماهنگی در بازارها می‌تواند بر سود شرکت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها اثرگذار باشد؟

اگر افراد و یا شرکت‌ها به طور منطقی از منافع شخصی خودشان پیروی نمایند، تا زمانی که نتوانند و یا نخواهند که باهم همکاری بکنند به‌سختی می‌توانند به بهترین نتیجه برسند. برای مثال اگر دو شخص در یک خیابان فروشگاهی داشته باشند و مشتری‌هایشان به‌صورت مساوی تقسیم شده باشد و به یکباره یکی از فروشندگان تصمیم بگیرد که موقعیت فروشگاه خود را به فروشگاه دیگر نزدیک نماید تا بتواند مشتری‌های آن فروشگاه را نیز به دست آورد، در همان زمان فروشگاه دیگر هم چنین کاری را انجام می‌دهد. تا زمانی که هر دو فروشگاه در وسط این خیابان قرار می‌گیرند و مشتری‌هایشان را به‌صورت مساوی تقسیم می‌کنند و دیگر امکان بهبودبخشیدن به موقعیتشان وجود نخواهد داشت. رقابت در قیمت هم دقیقاً همین است اگر یک فروشگاه قیمت اجناس خود را کاهش دهد به‌احتمال زیاد فروشگاه دیگر هم قیمت اجناس خود را کاهش می‌دهد تا بتواند به رقابت با این فروشگاه بپردازد و در آخر این دو فروشگاه به تقسیم مشتری‌های خودشان به طور مساوی ادامه می‌دهند و درآمد کمتری هم کسب می‌کنند.

تبانی در بازارهای انحصار چندجانبه

در مثالی که ذکر شد اگر فروشگاه اول نظریه‌ی بازی را درک کند متوجه می‌شود که دلیلی برای کاهش قیمت وجود ندارد. در عوض این فروشگاه می‌تواند بر روی ارائه‌ی خدمات جدید که باعث می‌شود فروشگاهش با فروشگاه دو تفاوت داشته باشد، تمرکز نماید. این مثال توضیح می‌دهد که چرا قیمت‌ها در بازارهای انحصار چندجانبه ثابت می‌مانند و چرا شرکت‌ها تا این حد روی رقابت از نوع غیرقیمتی تمرکز می‌کنند. حالا زمانی که دو فروشگاه با هم رقابت نکنند چه اتفاقی رخ می‌دهد؟ یا اگر بر سربالا نگه‌داشتن قیمت با یکدیگر توافق کنند چه اتفاقی می‌افتد؟ در این حالت آنها باز هم مشتری‌هایشان را به طور مساوی تقسیم می‌کنند؛ ولی سود بیشتری کسب می‌کنند. مصرف‌کنندگان نیز هزینه‌های بالاتری می‌پردازند؛ به این موضوع تبانی می‌گویند که در ایالات متحده‌ی آمریکا غیرقانونی است و قوانین ضد انحصاری سختگیرانه‌ای برای جلوگیری از این کار طراحی شده است. اما به این معنا نیست که راه‌های دیگری برای افزایش قیمت وجود ندارد.

رهبری در تعیین قیمت محصول چگونه است؟

رهبری در افزایش قیمت‌ها زمانی است که شرکت قدرتمند قیمت‌های خود را تغییر می‌دهد و رقبای آن باید تصمیم بگیرند که می‌خواهند از آن پیروی کنند و قیمت‌هایشان را تغییر بدهند یا خیر. در این حالت چون آنها به طور مستقیم با هم تبانی نمی‌کنند، از نظر فنی غیرقانونی نیست. اما تشخیص این تفاوت سخت به نظر می‌رسد. برای مثال زمانی که برخی خطوط هوایی شروع به دریافت هزینه برای حمل بار مسافران خود کردند، خطوط هوایی دیگری هم به آنها ملحق شدند. وقتی یک شرکت هواپیمایی هزینه‌ی حمل بار خود را تغییر می‌دهد بقیه نیز قیمت‌های خود را هم‌زمان تغییر داده و با آن شرکت یکسان می‌کنند. قوانین کشورها متفاوت است و کارتل‌هایی مثل اوپک (اتحادیه‌ی کشورهای صادرکننده‌ی نفت) همه‌جا حضور دارند. این یک کارتل بین‌المللی است که متشکل از ۱۲ کشور تولیدکننده‌ی نفت است که برای کنترل قیمت‌ها، عرضه‌ی نفت را دست‌کاری می‌کنند. آن‌ها ۸۰ درصد از ذخایر شناخته‌شده‌ی جهان و نیمی از تولید نفت خام جهان را در اختیار دارند و می‌توانند دررابطه‌با قیمت این محصول برای دنیا تصمیم‌گیری نمایند.

نظریه‌ی بازی‌ها همیشه برای شرکت‌ها سود به ارمغان نمی‌آورد

نظریه‌ی بازی به شرکت‌ها در تصمیم‌گیری استراتژی کمک می‌کند؛ اما پیش‌بینی سود بالقوه به این سادگی نیست. موقعیت‌های زیادی وجود دارد که نمی‌شود در آن هیچ استراتژی داشت. گاهی بهترین واکنش بستگی به رفتار رقبا دارد و تغییر می‌کند. آنهایی که نمی‌توانند رقابت کنند، حذف می‌شوند. اما برای رهبران پیشین صنعت‌هایی مثل خطوط هواپیمایی پان‌امریکن و… پایان بازی مناسب نبود؛ زیرا در هر بازی برنده و بازنده وجود دارد. اما درهرصورت رقابت سالم، نوآوری را ترویج می‌دهد که برای همه نتایج بهتری دارد.

جمع‌بندی

در این مطلب ما به توضیح انواع بازار پرداختیم و متوجه شدیم که ۴ نوع بازار با ویژگی‌های متفاوت در اقتصاد وجود دارد. بازارها بر اساس تعداد فروشندگان خود می‌توانند به ۴ نوع انحصار و رقابت کامل، انحصار چندجانبه و رقابت انحصاری تقسیم‌بندی شوند. یکی از انواع بازارها که تعداد محدودی فروشنده دارد بازار انحصار چندجانبه است که در آن کالاهایی خریدوفروش می‌شوند که یکسان هستند، اما مشابه نیستند. فروشندگان در این بازارها می‌توانند طبق نظریه‌ی بازی‌ها و با هماهنگی‌هایی که می‌توانند باهم داشته باشند، باعث کسب سود برای خود و رقبایشان شوند و نتیجه‌ی دلخواه را برای خود و سایرین رقم بزنند. حالت دیگری هم وجود دارد که یک فروشنده بتواند باعث کاهش درآمد و سود خود و دیگران شود. این موضوعات بستگی به تصمیم‌گیری‌های فروشندگان در این بازار دارد. همچنین در این بازارها فروشندگان هزینه‌های هنگفتی را برای تبلیغات پرداخت می‌کنند که می‌تواند اثربخش باشد و به فروش افراد کمک نماید. هر اقدامی می‌تواند نتیجه‌ی مثبت برای یک فرد داشته باشد و بالعکس که اینها همگی به تصمیمات سایر رقبای این شخص وابسته است.