برای ورود به بازار سرمایه آشنایی با اصطلاحات و قوانین این بازار امری مهم و حیاتی است. بسیاری از سرمایه‌گذاران به دلیل عدم آگاهی کامل از قوانین حاکم بر این بازار متحمل زیان‌های شدیدی می‌شوند. یکی از قوانینی که دانستن و استفاده درست از آن می‌تواند به فعالان بازار سرمایه کمک کند، قانون گره معاملاتی است. در این مقاله قصد داریم ابتدا بیان کنیم که این قانون چیست و شامل چه نمادهایی می‌شود و چگونه می‌تواند به سهامداران کمک کند یا برای آن‌ها محدودیت ایجاد کند.
حجم مبنا چیست؟
قبل از آنکه به سراغ توضیح گره معاملاتی برویم باید به توضیح یکی دیگر از اصطلاحات بازار سرمایه بپردازیم که در توضیح قانون گره معاملاتی نقش مهمی دارد.
طبق قانون مصوب هیئت مدیره بازار بورس حجم مبنا برابر با چهار ده هزارم (۰.۰۰۰۴) تعداد سهام هر شرکت است. اگر در یک روز معاملاتی تعداد سهام مورد معامله در یک قیمت خاص برابر یا بیشتر از حجم مبنا باشد که همان قیمت به عنوان قیمت اولیه سهام در روز بعد تعیین می‌گردد، اما اگر تعداد سهام مورد معامله از حجم مبنا کمتر باشد به همان نسبت از حجم مبنا بر قیمت سهام اثر می‌گذارد.
به عنوان مثال اگر دامنه نوسان یک سهم ۵ درصد باشد و سهام با قیمت ۱۰۰۰ ریال در صف خرید نصف حجم مبنا را پر کند، قیمت بازگشایی سهم در روز معامتی بعد به جای ۱۰۵۰ ریال، ۱۰۲۵ ریال خواهد بود.
در واقع هدف از ایجاد قانون حجم مبنا، مدیریت و کنترل نوسان زیاد قیمت سهام در بازار سرمایه می‌باشد.
گره معاملاتی چیست؟
یکی از قوانین حاکم بر بازار سرمایه ایران، قانون رفع گره معاملاتی است. در سال ۱۳۸۹ تصمیم‌گیرندگان این حوزه با شناخت از مشکلات سهامداران در زمان ایجاد صف‌های خرید یا فروش متوالی و قفل شدن سرمایه، تصمیم به برقراری این قانون گرفتند. در واقع هدف از وضع این قانون کمک به روان‌تر شدن معاملات، بالا رفتن میزان نقدشوندگی سرمایه و رسیدن هرچه زودتر قیمت سهام به قیمت واقعی خود است.
قانون گره معاملاتی زمانی شامل حال یک سهم می‌شود که سهم مورد نظر یکی از شرایط زیر را دارا باشد:
- زمانی که سهم در ۵ روز کاری در بیشترین قیمت دامنه نوسان خود مورد معامله قرار بگیرد و صف خرید باشد.
- زمانی که سهم برای ۵ روز کاری در کمترین قیمت دامنه نوسان خود مورد معامله قرار بگیرد و صف فروش باشد.
- برای شرکت‌هایی که بیش از سه میلیارد سهم دارند، اگر برای ۵ روز کاری به دلیل عدم تطبیق قیمت خریدار با قیمت فروشنده یا عدم وجود خریدار یا فروشنده به اندازه حجم مبنای سهم، مورد معامله قرار نگیرند.
- برای شرکت‌هایی که کمتر از سه میلیارد سهم دارند، اگر برای ۵ روز کاری به دلیل عدم تطبیق قیمت خریدار با قیمت فروشنده یا عدم وجود خریدار یا فروشنده به اندازه دو برابر حجم مبنای سهم، مورد معامله قرار نگیرند.
- زمانی که معاملات در سهم به گونه‌ایی است که سهم به طور متوسط کمتر از ۵ درصد حجم مبنای خود معامله می‌شود.
لازم به ذکر است که تمامی موارد ذکر شده باید توسط ناظر بورس مورد بررسی قرار بگیرد و اعمال قانون گره معاملاتی یا ادامه روند عادی معاملاتی سهم به نظر مستقیم ناظر بازار بستگی دارد. به بیان دیگر، امکان دارد که سهام شرکتی یکی از موارد فوق را داشته باشد، اما ناظر سهم مورد نظر را مشمول قانون گره معاملاتی نکند. در بعضی مواقع ناظر صف‌های خرید و فروش را ساختگی در نظر می‌گیرد و سهم را مشمول قانون گره معاملاتی نمی‌کند. همچنین اگر ناظر معاملات یک سهم را مشکوک یا دستکاری شده بداند آن سهم را مشمول قانون گره معاملاتی نمی‌کند. یکی دیگر از اختیارات تصمیم‌گیرندگان بازار بورس در قانون گره معاملاتی در خصوص شرکت‌هایی است که تعداد سهام آن ها کمتر از ۱۵۰ میلیون سهم است. این شرکت ها که در دسته شرکت‌های کوچک و کم‌سرمایه قرار می‌گیرند، زمانی که مشمول قانون رفع گره معاملاتی می‌شوند، مدیرعامل بازار بورس اوراق بهادار این اختیار را دارد که این شرکت‌ها را از قانون رفع گره و حجم مبنا معاف کند و سهم را با همان دامنه نوسان قبل و بدون تغییر، برای معامله‌کنندگان باز کند. البته لازم به ذکر است که این فرایند باید با ارائه مستندات و توضیح شرایط صورت بگیرد و هدف از اتخاذ این تصمیمات سود یا زیان گروه خاصی از سرمایه‌گذاران نباشد. همچنین با تصویب و دستور رئیس سازمان بورس، ناظر بازار می‌تواند قانون رفع گره معاملاتی را در مورد برخی از شرکت‌ها، با ارائه مستندات و توضیح شرایط تا پنج روز اعمال نکند.
مطلب پیشنهادی: حجم مشکوک چیست؟
رفع گره معاملاتی چگونه است؟
زمانی که سهم مشمول قانون رفع گره معاملاتی می‌شود در روز معاملاتی بعد در ۳۰ دقیقه ابتدایی با دوبرابر دامنه نوسان معمول، سهم به حراج گذاشته می‌شود و پس از کشف قیمت، دامنه نوسان معمول سهم بر قیمت کشف شده اعمال می‌شود. نکته مهم و قابل توجه در خصوص قانون رفع گره معاملاتی این است که در زمان حراج قیمتی، سهم شامل قانون حجم مبنا نمی‌شود و و در فرایند کشف قیمت، حجم معاملات و سفارشات هیچ تاثیری در قیمت کشف شده ندارد. به عنوان مثال اگر سهمی با قیمت ۱۰۰۰ ریال و دامنه نوسان ۵ درصد مشمول قانون رفع گره معاملاتی شود، در مرحله کشف قیمت، در دامنه ۹۰۰ ریال تا ۱۱۰۰ ریال به حراج گذاشته می شود. حال اگر قیمت کشف شده در فرایند کشف قیمت ۱۱۰۰ ریال باشد سهام با دامنه نوسان ۵ درصد از قیمت ۱۰۴۵ ریال تا قیمت ۱۱۵۵ ریال مورد معامله قرار می‌گیرد. نکته مهم و قابل ذکر این است که بر خلاف مرحله اول کشف قیمت، در این مرحله قانون حجم مبنا رعایت می‌شود و قیمت پایانی سهم و قیمت آغازین سهم در روز معاملاتی آینده بر حسب قانون حجم مبنا محاسبه می‌گردد.
معرفی شرکت های مشمول قانون گره معاملاتی
یکی از پرسش‌هایی که سهامداران و فعالان بازار سرمایه با آن مواجه هستند این است که چگونه متوجه این موضوع بشوند که سهامشان شامل قانون رفع گره معاملاتی شده است؟ در ابتدای هر روز معاملاتی، ناظر بازار بورس با بررسی شرایط اقدام به اعلام لیست نمادهای شامل قانون رفع گره معاملاتی می‌کند. این بازار لیست شرکت ها را در سامانه tsetmc.com و همچنین سایت رسمی بازار بورس اوراق بهادار منتشر می‌کند. لازم به ذکر است که سهامدارانی که از سامانه‌های معاملاتی کارگزاری‌ها جهت معاملات خود استفاده می‌کنند نیز می‌توانند در این پلتفرم‌ها، تمامی پیام‌های ناظر بورس را مشاهده کنند.
مزایای قانون رفع گره معاملاتی
همواره هر قانونی که تصویب می‌شود معایب و مزایایی دارد که قانون رفع گره معاملاتی نیز از این قاعده مستثنا نیست. این قانون به سهامی که برای چند روز متوالی در صف فروش یا صف خرید قفل شده اند این امکان را می‌دهد تا با دامنه‌ایی بیشتر از دامنه نوسان معمول مورد معامله قرار بگیرند. این امر سبب می‌شود تا قیمت سهم مورد نظر هرچه زودتر به نقطه‌ایی برسد تا دیگر برای خریداران (در سهم‌هایی که در صف خرید قفل هستند) و برای فروشندگان (در سهم‌هایی که در صف فروش قفل هستند) جذاب نباشد. همچنین با کشف قیمت جدید، باعث می‌شود تا از فشار خرید یا فشار فروش بکاهد و سهم در قیمت جدید متعادل شود و معاملات به صورت روان و عادی بدون قفل شدن سهم در یک قیمت خاص در جریان باشد.
در واقع قانون رفع گره معاملاتی باعث بالا رفتن نقدشوندگی سهام که یکی از ریسک‌های مهم بازار سرمایه است، می‌شود و این امکان را به سهامدارانی که به سرمایه خود احتیاج دارند یا قصد خرید سهام جدید را دارند می‌دهد تا به معاملات خود ادامه دهند و به پویایی بازار سرمایه کمک کنند.
مطلب پیشنهادی: ضامن نقدشوندگی صندوق‌های سرمایه‌گذاری چیست؟
معایب قانون رفع گره معاملاتی
در مقابل این قانون برای سرمایه‌گذاران کوتاه‌مدت می‌تواند نتایج منفی نیز به همراه داشته باشد. اگر سهمی برای چند روز متوالی در صف فروش قرار داشته باشد و مشمول قانون رفع گره معاملاتی شود، معمولاً فشار فروش به اندازه‌ایی است که قیمت کشف شده در حراج قیمتی سهام، بسیار کمتر از قیمت روز قبل سهم مورد نظر است و ممکن است که سهامداران را به اندازه چند روز معاملاتی با زیان مواجه کند.
نکته مهم و قابل توجه درخصوص قانون رفع گره معاملاتی این است که در واقع این قانون در نقش یک مسکن برای نقطه ضعف بزرگ بازار سرمایه ایران تجویز شده است. همانطور که می‌دانید بازار فارکس، ارزهای دیجیتال و بازارهای سرمایه بیشتر کشورهای بزرگ و توسعه یافته با مفهومی به نام دامنه نوسان مواجه نیستند. تقریبا در تمامی بازارهای مهم قیمت سهام بدون درنظر گرفتن هیچگونه محدودیت و یا نظارتی صرفا بر اساس قیمت خرید و فروش تعیین می‌شود و این بازار سرمایه ایران است که کماکان بدون توجه به اصول یک بازار رقابت آزاد سعی در کنترل و جهت‌دهی به روند بازار سرمایه را دارد. در واقع تقریباً در تمامی بازارهای مهم دنیا سهم‌ها هیچوقت دچار گره معاملاتی نمی‌شوند، چون اصلا دامنه‌ایی وجود ندارد، و اصلا مفهومی به نام حجم مبنا برای آن‌ها تعریف نشده است. در این بازارها قیمت سهام بدون دامنه نوسان و بدون هیچ دخالتی از سمت ناظر بیرونی صرفاً بر اساس معاملات تعیین می‌شود که این عامل سبب می‌شود سهامداران هر زمان که اراده کنند به هر قیمتی که مایل باشند سرمایه خود را به فروش بگذارند یا سفارش خرید بدهند.
دامنه نوسان اگر یک حسن دارد چندین و چند ایراد دارد که باعث می‌شود بازار سرمایه ایران برای سرمایه‌گذاران جذاب نباشد، بازار بورس ایران و تصمیم‌گیرندگان آن باید تلاش کنند با شبیه سازی الگوهای موفق مشابه، چهارچوبی را برای این بازار در نظر بگیرند که علاوه بر سرمایه‌گذاران داخلی، این بازار را برای سرمایه‌گذاران خارجی نیز جذاب کنند که این امر مستلزم فراهم سازی زیرساخت‌ها و اصولی است که امیدواریم در آینده‌ای نزدیک شاهد ایجاد و بهبود آن باشیم.
جمع‌بندی پیرامون گره معاملاتی
در این مقاله با استفاده از اصطلاحات دامنه نوسان و حجم مبنا به توضیح قانون گره معاملاتی و رفع آن پرداختیم. همچنین دانستیم که اگر سهام شرکتی برای ۵ روز متوالی در صف فروش یا صف خرید قفل باشد مشمول این قانون می‌شود. در ادامه دانستیم که قانون رفع گره معاملاتی موجب می‌شود تا نماد سهمی که مشمول این قانون شده است در روز معاملاتی بعد با دوبرابر دامنه نوسان خود به حراج گذاشته شود و قیمت جدید سهم کشف شود. پس از فرایند کشف قیمت، سهم با دامنه استاندارد خود معامله می‌شود. این قانون اگرچه باعث نقدشوندگی بالاتر سهم می‌شود اما ممکن است سهامداران کوتاه‌مدت را با زیان‌های کوتاه‌مدت مواجه کند. این قانون به دلیل تاثیری که بر روند معاملات و دامنه نوسان سهم می‌گذارد اهمیت ویژه‌ایی دارد و سهامدارانی که نسبت به این قانون بی‌توجه باشند با زیان بزرگی مواجه می‌شوند.
