نرخ بهره (Interest rate) درصد هزینه یا سودی است که شخص وام‌گیرنده در مدت معین به وام‌دهنده پرداخت خواهد کرد و تغییرات آن می‌تواند مستقیماً مسیر پول در کشور را نشانه بگیرد. نرخ بهره بر بازار اوراق بهادار نیز اثرگذار خواهد بود.
مقدمه
سیاست‌های بانک‌های مرکزی که در برخی کشورها زیر نظر دولت و در برخی دیگر به‌صورت مستقل فعالیت میکند، برای کنترل روند تورمی کشورها بسیار مهم است. یکی از ابزارهای مهم که نهاد بانک مرکزی از آن بهره می‌برد، نرخ بهره است. اگر اخبار اقتصادی را دنبال کرده باشید حتماً خبرهایی درمورد تغییرات نرخ بهره به گوشتان خورده است. نرخ بهره می‌تواند نقدینگی را به سمت بانک‌ها و یا به سمت بازارهای دیگر روانه کند. زمانی که نرخ تورم افزایش می‌یابد بانک مرکزی در راستای یک سیاست انقباضی، اقدام به افزایش نرخ بهره میکند و بالعکس زمانی که رکود بر اقتصاد کشور حکم‌فرماست، نرخ بهره را کاهش می‌دهد تا نقدینگی به سمت تولید و بازارهای سرمایه یا به عبارت بهتر به سمت فعالیت‌های مولد سرازیر شود. در این مقاله بیشتر با ماهیت نرخ بهره و کارکرد آن در اقتصاد آشنا خواهید شد.
نرخ بهره چیست؟
نرخ بهره یا (Interest rate) هزینه‌ای است که شخص گیرنده‌ی وجوه در مدت معین به وام‌دهنده پرداخت خواهد کرد. در واقع زمانی که یک شخص پولی را استقراض میکند، آن پول میزان قدرت خرید یا ارزش مشخصی دارد. اما پس از یک سال و با اعمال تورم ارزش پول کاهش خواهد یافت؛ بنابراین شخص بدهکار باتوجه‌به مفاهیمی نظیر ارزش زمانی پول، پرداختی بابت اصل وام و سود آن پرداخت خواهد کرد؛ بنابراین باید توجه داشت که جریان پرداخت نرخ بهره از فرد وام‌گیرنده به وام‌دهنده است.
اگر برای خرید یک خودرو از بانک وام دریافت کنید، باید بهره را به بانک پرداخت کنید. اگر پولی را نزد بانک بگذارید، این عمل مانند وام‌دادن به بانک است و بانک به شما بهره خواهد داد. «اروینگ فیشر» نرخ بهره را پاداشی در ازای قرض‌دادن پول می‌داند که باید از طرف فرد مقروض در سررسید معین پرداخت شود. این مفهوم قابل‌تعمیم به مباحث اوراق‌قرضه‌ی دولتی و همینطور اوراق تأمین مالی نیز خواهد بود.
انواع نرخ بهره
نرخ بهره را میتوان با معیارهای متفاوتی به دسته‌های مختلفی تقسیم‌بندی کرد. در این بخش در خصوص انواع نرخ بهره از منظر نحوه‌ی محاسبه و همینطور چندگانگی نرخ بهره از منظر بازارهای مختلف و تفکیک‌هایی که بهواسطه‌ی مقایسه با تورم ایجاد می‌شوند، توضیحاتی ارائه خواهیم کرد.
نرخ بهره ساده (SI)
این نرخ ساده‌ترین نوع محاسبه نرخ‌های بهره است. بدین شکل که نرخ سود روزانه در روزهای استقراض پول ضرب می‌شود و حاصل آن در اصل پول، میزان پول پرداختی را مشخص میکند.
Simple Interest=P×i ×n
نرخ بهره ساده= اصل پول * تعداد روزها (دوره‌ها) * نرخ بهره دوره
نرخ بهره مرکب
امروزه این نوع از نرخ بهره مرسوم‌تر و کاربردیتر است. در این حالت میتوان هم از اصل پول و هم از بهره‌ای که در دوره‌های قبل به‌صورت تجمیعی روی پول آمده است، سود دریافت کرد. درواقع اگر فرد پولی را نزد بانک قرار دهد، در سال اول سودی در ازای اصل پول خود دریافت خواهد کرد. اما سال دوم سود هم به بهرهی دوره‌ی قبل و هم به اصل پول تعلق خواهد گرفت که طبیعتاً میزان سود دریافتی در سال دوم را افزایش می‌دهد. این مسئله زمانی که بانک به مردم وام می‌دهد نیز صادق است. دوره بازپرداخت نیز متفاوت است و ممکن سالانه، ماهانه و یا روزانه باشد. در دوره‌های طولانی‌مدت (مانند باز پرداخت ۱۵ساله) تفاوت چشمگیری بین نرخ‌های سود مرکب و ساده وجود خواهد داشت.
نرخ بهره بین‌بانکی
بانک‌ها معمولاً به یکدیگر وام‌های کوتاه‌مدت می‌دهند که ممکن است دوره بازپرداخت آن از یک روز تا یک سال باشد. به همین علت وام پرداختی از یک بانک به بانک دیگر دارای نرخ بهره مشخص است. این وام‌ها برای جبران کسری نقدینگی بانک‌ها دریافت می‌شود. بانک‌ها موظف هستند میزانی از ذخایر خود را همواره به‌صورت نقد نگهداری کنند تا اگر مردم بنا به هر دلیلی پول‌های خود را درخواست کردند، بانک با مشکل مواجه نشود. نرخ بهرهی بین‌بانکی یکی از آیتم‌های بااهمیت و اثرگذار بر بازار سرمایه نیز تلقی می‌شود.
نرخ بهره تسهیلات
نرخ بهرهی تسهیلات، معادل نرخ سودی است که بانک‌ها برای اعطای تسهیلات دریافت می‌کنند. این نرخ می‌تواند وابسته به نوع وام اعطایی از منظر خرد یا کلان بودن آن و همچنین بسته به سیاست‌های حمایتی بانک‌ها از برخی صنایع و کسب‌وکارها متفاوت باشد.
نرخ بهره سود سپرده‌ها
این نرخ برابر با درصد سودی است که به‌صورت سالانه در اختیار سپرده‌گذاران قرار می‌گیرد. میزان سود سپرده‌ها بسته به زمان سررسید آن‌ها متفاوت است و این نرخ برای سپرده‌های کوتاه‌مدت کمتر از سپرده‌های بلندمدت است. از سوی دیگر این نرخ معمولاً اختلافی چند درصدی با نرخ بهرهی تسهیلات اعطایی خواهد داشت.
نرخ بهره اسمی
نرخ بهره اسمی به نرخی گفته می‌شود که در قرارداد بین وام‌گیرنده و وام‌دهنده قید شده و مطابق با آن میزان سود پرداخت می‌شود. به طور مثال اگر اقدام به دریافت تسهیلات با نرخ ۲۳ درصد سالیانه نمایید، این میزان برابر با همان نرخ بهره اسمی تسهیلات دریافتی برای شما خواهد بود.
این مطلب را از دست ندهید: بهترین زمان برای خرید طلا
نرخ بهره حقیقی
نرخ بهره حقیقی با درنظرگرفتن تأثیرات تورم محاسبه می‌شود. اگر نرخ بهره از نرخ تورم بالاتر باشد؛ یعنی نرخ بهره حقیقی مثبت است و اگر پایین‌تر باشد نرخ بهره حقیقی پایین‌تر است. به همین علت مرسوم است که در زمان تورم میزان درخواست وام از بانک‌ها افزایش می‌یابد. چرا که به‌عنوان‌مثال یک شخص می‌تواند وامی به ارزش ۵۰ میلیون تومان با نرخ بهره سالانه ۱۸ درصد از بانک دریافت کند. وی با مبلغ ۵۰ میلیون تومان یک دارایی خریداری میکند و در انتهای سال به مبلغ ۷۵ میلیون تومان به فروش می‌رساند. وی در سال اول ۵۰ درصد از معامله خود سود کرده است درحالی‌که در انتهای سال تنها ۱۸ درصد از اصل پول را باید به بانک برگرداند.
نرخ بهره مؤثر
در شرایطی که دوره‌ی بازپرداخت سود به سرمایه‌گذاران کمتر از یک سال (به طور مثال سه یا شش‌ماهه) باشد و افراد سودهای دریافت‌شده‌ی خود را مجدداً سرمایه‌گذاری کنند، میزان سود دریافتی آن‌ها برای یک سال نرخ متفاوتی را تجربه خواهد کرد. به عبارت بهتر نرخ بهرهی ۱۰ درصد شش ماهه با نرخ بهرهی ۲۰ درصد یک‌ساله برابر نیست و در چنین فضایی نرخ بهرهی مؤثر سالانه موضوعیت پیدا خواهد کرد.
هدف از تغییرات نرخ بهره چیست؟
معمولاً دولت‌ها برای مهار تورم از سیاست‌های پولی و ابزارهای این سیاست مانند نرخ بهره استفاده می‌کنند. اگر نرخ تورم افزایش یابد بانک مرکزی کشور اقدام به افزایش نرخ بهره میکند. افزایش نرخ بهره باعث می‌شود تا عرضه پول کاهش یابد و با جذابیت سپرده‌گذاری در بانک‌ها مردم پول خود را از دیگر بازارها مانند بازار سرمایه خارج می‌کنند و در حساب‌های بانکی خود ذخیره می‌کنند. اگر این افزایش نرخ بهره چشمگیر باشد ممکن است ضربه بزرگی به بازار سرمایه وارد آورد. طی سال گذشته میلادی، آمریکا که با روند تورمی دست‌وپنجه نرم می‌کرد چندین ماه به‌صورت منظم نرخ بهره را به‌صورت کاملاً کنترل شده افزایش داد.
از طرف دیگر کاهش نرخ بهره باعث رونق سرمایه‌گذاری در دیگر بخش‌های اقتصادی مانند بازار سرمایه و یا بخش‌های تولید، البته به شرطی که ساختار تأمین مالی کشور بانک محور نباشد، خواهد شد. ازاین‌رو ممکن است دولتی با کاهش نرخ بهره در جهت بهبود کسب‌وکارها و افزایش تولید گام بردارد. گاهی اوقات کاهش نرخ بهره تا جایی ادامه پیدا میکند که نرخ بهره حقیقی منفی شود. در این صورت نرخ بهره منفی احتمالاً کشور را از رکود نجات خواهد داد.
نرخ بهره منفی
نرخ بهرهی منفی در دوره‌های خاصی همچون رکود بازار، بحران اقتصادی و زمان‌هایی که آیندۀ اقتصادی کشور مبهم باشد، باهدف جلوگیری از کنز پول و رونق‌دادن به اقتصاد مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ زیرا مردم و سرمایه‌گذاران در زمان‌های بحران اقتصادی تمایل دارند به‌جای واردکردن سرمایه به بازار، پول نقد را در حساب خود نگه داشته و به‌نوعی پول را احتکار کنند. در زمان اتخاذ سیاست نرخ بهره منفی و درصورتی‌که شرایط اقتصاد کشور تورمی نباشد، پول به سمت تولید سرازیر می‌شود و مستقیماً چرخ‌های تولید را به حرکت درمی‌آورد. این سیاست پس از جنگ جهانی دوم در برخی از کشورهای اروپایی مانند انگلستان به اجرا درآمد تا توسعه اقتصادی از طریق افزایش تولید رخ دهد.
مطلب پیشنهادی: تورم منفی چیست؟
اثر فیشر و نرخ بهره
اروینگ فیشر اقتصاددانی بود که به مطالعه رابطه بین تورم، نرخ بهره اسمی و نرخ بهره حقیقی پرداخت. «اثر فیشر» نظریه‌ای است که وی در این باره ارائه داده است. طبق این نظریه با کسرکردن نرخ تورم انتظاری از نرخ بهره اسمی، به نرخ بهره حقیقی دست پیدا می‌کنیم. در نتیجه، با افزایش تورم، نرخ بهره حقیقی کاهش پیدا میکند مگر اینکه میزان افزایش نرخ بهره اسمی به‌اندازه تورم باشد. باید به این نکته توجه داشت که نرخ‌های بهره در این نظریه به‌صورت مرکب در نظر گرفته شده‌اند. اهمیت این اثر هم در سیاست‌های پولی بانک‌های مرکزی و هم در بازارهای مالی مانند فارکس قابل‌مشاهده است. معامله‌گران این بازارها با داخلی‌سازی نظریه فیشر به تحلیل جفت‌ارزها و روند آن‌ها می‌پردازند.
سخن پایانی پیرامون نرخ بهره
نرخ بهره می‌تواند به‌تنهایی تغییرات زیادی را در اقتصاد به وجود آورد. یکی از مهم‌ترین ابزارهای دولت برای تغییر مسیر نقدینگی در کشور، نرخ بهره است. همان گونه که گفته شد تأثیرات این نرخ می‌تواند از بازارهای سرمایه تا تولید را شامل شود. به همین علت آشنایی با نرخ بهره و عملکرد آن برای تمامی فعالین اقتصادی الزامی است. در مقالات آتی به ارائه توضیحات بیشتری در خصوص سیاست‌های پولی و مالی خواهیم پرداخت.
